Oekraïense kunstenaars tonen verzet met nieuw werk

De tentoonstelling is een selectie van werken van deelnemers aan BIRUCHIY, een internationale residentieplek voor hedendaagse kunstenaars aan het Meer van Azov in de regio Zaporizja. Als gevolg van de Russische invasie en de daaropvolgende bezetting van het gebied is het uitgeweken naar Transkarpatië, een westelijke provincie in Oekraïne grenzend aan Polen, Slowakije, Hongarije en Roemenië. Op deze manier kon het initiatief haar activiteiten voortzetten en kunstenaars een plek bieden om ook tijdens de oorlog te kunnen blijven werken. Dankzij een vriendschapsverband tussen de steden Zaporizja en Oberhausen werd de tentoonstelling in Duitsland mogelijk. De meeste kunstenaars kunnen echter niet bij de opening aanwezig zijn. Zij leven door in Oekraïne of daarbuiten en enkelen zijn toegetreden tot het leger en vechten om hun land te verdedigen. Zo heeft de nog jonge Sonya Pomogaibo een donatiepot in de tentoonstellingsruimte geplaatst om geld in te zamelen voor haar eenheid. Het geld gaat naar een nachtkijker, schoenwarmers en andere dingen die met name meisjes in de strijdkrachten nodig hebben. Hier voelen we meteen hoe oorlog en kunst op gespannen voet met elkaar staan.

In de tentoonstelling zien we hoe de oorlog inwerkt op de beeldtaal die kunstenaars hanteren. Deze is zeer ondubbelzinnig en veel bevat herkenbare symboliek zoals te zien is in de zwart-wit-rode tekeningen van Olexa Mann of de schilderijen van Mykola Matsenko die je al bijna als stillevens kunt zien, een collage die bol staat van de symboliek. Ook oudere symbolen uit de Sovjettijd worden van stal gehaald om de nieuwe verhouding tussen Oekraïne en Rusland vorm te geven. Zo hangt er aan de muur een keramisch bord – in 2022 gemaakt – door Tymofiy Sautkin, met daarop afgebeeld een hamer en sikkel, die nu staan voor ‘dood en honger’ in plaats van ‘bouwen en oogsten’ voor een communistische utopie. De boodschap moet duidelijk zijn en laat weinig ruimte voor eigen interpretaties. Daarnaast zijn er werken die meer raadselachtig of zodanig contextgevoelig zijn dat zij enige uitleg behoeven. De curatoren Natalia Matsenko en Yuri Yefanov nemen daarom alle tijd om tekst en uitleg te geven bij de werken. Ook tijdens de opening geven zij doorlopend persoonlijke rondleidingen om de werken van context te voorzien en haar geschiedenis prijs te geven.

Zo horen we dat de installatie van hangende ready-made sculpturen van Clemens Poole (een Amerikaanse kunstenaar die in Kyiv woont) deels gemaakt zijn van de door Russische soldaten achtergelaten spullen in Bucha, waar de opslagruimte van de BIRUCHIY residentie gevestigd was. Zo is een nog vrijwel nieuwe rode koevoet te zien, die is achtergelaten door Russische soldaten die op de schilderijen in diezelfde opslagruimte hebben geslapen. Daarnaast hangt een achtergebleven jas die nog naar petroleum ruikt. Zhanna Kadyrova heeft borduurwerk verzamelt van romantische voorstellingen die nu zijn voorzien van de opgenaaide tekst: Let op, luchtalarm! in het Oekraïens. Dat het oorlogsgeweld diep in het persoonlijke en huiselijke leven door dringt, vinden we ook terug in de boeken van Viktor Pokydanets waarin ruimte is gecreëerd voor handwapens. Ook de Russische klassieke literatuur is onderdeel geworden van de oorlog. We horen hoe de vernietiging van het theater in Marioepol vorig jaar door de Russische bezetter werd afgedekt met grote steigerspandoeken waarop Poesjkin staat afgebeeld. Alles wat voorheen onschuldig leek raakt besmet door het geweld. Zelfs de lucht boven Oekraïne is niet meer wat het geweest is. Daar waar het uitspansel en het landschap in het verleden symbool stonden voor vrijheid, rust en frisse lucht, verkiezen veel Oekraïners nu de schuilkelder boven de open ruimte. De Oekraïense luchtruim is inmiddels ingenomen door Iraanse drones. Een schilderij van Yehor Antsyhin toont het perspectief van het nieuwe gevaar. Het landschap wordt nog slechts verdedigd door een enkel wolkje, hier en daar.

Behalve de symboliek zien we ook hoe de vorm die kunstenaars hanteren verandert. Veel werken hebben direct of indirect de vorm van een dagboek en bestaan uit een serie werken. Zo heeft Yulia Danylevska haar ervaringen en gevoelens verwerkt in een serie tekeningen en schilderingen op tegels die ze bij terugkeer in haar huis in Cherson terugvond. De beelden tonen het dagelijks leven tijdens de bezetting: het verzamelen van sneeuw op straat als watervoorziening, het gebruik van de badkamer als de veiligste plek in huis. De meest essentiële momenten uit het leven in 2022 samengevat in ontroerende paneeltjes van 15×15 cm.

Ook wanneer wij spreken met de aanwezige Oekraïners op de opening is de stress van de oorlog voelbaar. Er is niets anders meer om over te praten dan de huidige situatie, die nog steeds voelt als een droom die maar niet weggaat. Zelfs diegenen die zich proberen af te zonderen, het nieuws vermijden en aan andere zaken proberen te denken, slagen daar niet in. Daarbij komt dat het kunstenaarschap geen uitweg is, omdat het de taak is van een kunstenaar om te reflecteren op de omgeving en de tijd waarin wij leven. Maar hoe kun je je als individuele kunstenaar verhouden tot zoiets groots en gewelddadigs?

Het is des te meer te waarderen dat de BIRUCHIY residentie haar activiteiten niet heeft opgeschort maar heeft kunnen voortzetten op een nieuwe plek. Ook dit bevroren tijdperk heeft kunstenaars nodig die op de situatie reageren, ook al kunnen we nu nog niet zien hoe waardevol dat is. Initiatiefnemer Gennadiy Kozub vertelt dat ook de nieuw locatie van de residentie een prachtige plek is waar je de oorlog even niet meer lijkt te voelen. naast Oekraïense kunstenaars zijn er ook het afgelopen jaar nog enkele buitenlanders ontvangen. Zelf is hij nu druk met het tonen van de resultaten in Oekraïne en daarbuiten. Sinds de invasie vorige jaar hebben er al 20 tentoonstellingen plaatsgevonden. Van Warschau en Londen tot aan New York en Los Angeles, waar zijn vrouw het werk voortzet. Een Nederlandse locatie staat nog niet op die lijst, dus een uitnodiging wordt gewaardeerd.

Слава Україні!

RECORDS OF RESISTANCE – Виставка українських художників is nog te zien tot en met 3 maart 2023 bij Unterhaus, Friedrich-Karl-Straße 4, Oberhausen, Duitsland.

De tentoonstelling is een samenwerking van het in Oberhausen gevestigde k i t e v (Kultur im Turm e.V.) en BIRUCHIY Contemporary Art Project en werd samengesteld door de curatoren Natalia Matsenko en Yuri Yefanov uit Kyiv.

k i t e v (Kultur im Turm e.V.) werd als laboratoriumplek voor hedendaagse kunst opgericht in 2006 en is gevestigd in de watertoren bij Oberhausen Hauptbahnhof.

Ook BIRUCHIY Contemporary Art Project startte in 2006 en is gevestigd op het Biriuchyi Island in het Meer van Azov in Oekraïne. Meer dan 300 kunstenaars uit 19 landen hebben er geresideerd.

Deelnemers BIRUCHIY residentie 2022: Gabriele Abbruzzese (Catania, Italy), Yehor Antsyhin (Kyiv), Julia Beliaeva (Linz, Austria), Vera Blansh (Kyiv), Volodymyr Budnikov (Kyiv), Yulia Danylevska (Kherson, Ukraine), Maksym Dondyuk (Lviv, Ukraine), Daniil Galkin (Dnipro, Ukraine), Oleksandr Glyadyelov (Kyiv), Zukentiy Gorobyov (Kyiv), Mykola Honcharov (Kyiv), Ilya Isupov (Kyiv), Zhanna Kadyrova (Kyiv, Ukraine), Pavlo Kerestey (London), Vitaliy Kokhan (Kharkiv / Kyiv), Yuriy Koval (Lviv, Ukraine), Nikita Kravtsov (Yalta, Ukraine / Paris), Tetiana Malynovska (Kharkiv, Ukraine), Olexa Mann (Uzhhorod, Ukraine), Mykola Matsenko (Cherkasy, Ukraine), Pavla Nikitina (Brno, Czech Republic), Marsel Onysko (Uzhhorod, Ukraine), Maria Pasichnyk (Scottsdale, USA), Viktor Pokydanets (Mykolaiv, Ukraine), Nadia Polevych (Rome), Clemens Poole (New York, USA), Maria Proshkovska (Kyiv), Kira Protsenko (Kyiv), Oleh Putrashyk (Uzhgorod, Ukraine), Vlada Ralko (Kyiv), Svitlana Ratoshniuk (Kyiv), Denys Ruban (Kyiv), Oleksiy Sai (Kyiv), Ivan Sautkin (Kyiv), Tymofiy Sautkin (Kyiv), Polina Shcherbyna (Kyiv), Elmira Shemsedinova (Kyiv), Andriy Stegura (Uzhgorod, Ukraine), Sergei Sviatchenko (Viborg, Denmark), Artem Volokitin (Kharkiv, Ukraine), Alina Yakubenko (Kyiv), Hanna Yeresko (Kyiv), Yuri Yefanov (Kyiv), Olena Zashko (Kyiv), Group ARTZEBS (Volodymyr Gulich, Nastya Loyko (Kyiv)), Zolotar (Oleksii Zolotariov) (Kyiv / Berlin).