DWAALSPOOR – Een vruchtbaar pad met Francis Alÿs

De Jegens & Tevens Collectie

Tijdens mijn wekelijkse bezigheid op zaterdag op het Malieveld zie ik daar sinds een jaar groepjes mensen gymnastiek doen onder begeleiding van opzwepende muziek die uit een variëteit aan luidsprekers klinkt. Ondanks het kille weer dit voorjaar komen mensen dun gekleed naar buiten om onder begeleiding van een schijnbaar onvermijdelijke coach te voorkomen dat ze obese kantjes krijgen waardoor de bevattelijkheid voor het virus immers zou toenemen. Hogere machten hebben indringend duidelijk gemaakt dat fysiek welzijn ons immuunsysteem versterkt. Veel mensen die zich dagelijks zittend achter hun beeldscherm bezig houden met belangrijke en onbelangrijke zaken voelen zich genoodzaakt met enige regelmaat het rugzakje aan te gorden en te gaan wandelen. Daarbij is vooral het fysiek bezig zijn van belang en de omgeving een noodzakelijk kwaad. Ik heb meerdere malen mensen gesproken die dagelijks hetzelfde rondje lopen en dan ook zo snel mogelijk om er maar van af te zijn.

Zelf zie ik het wandelen meer zoals Henry David Thoreau het zag: als manier om de maatschappelijke druk en plichten te ontvluchten en je weer deel te voelen van de natuur. Het is een manier om leeg te raken, een otium te bereiken zoals de lyrische Romeinse dichters wilden. Zij wilden vrij van sociale en politieke verplichtingen de creativiteit laten stromen. Daarbij is het niet zozeer de bedoeling om een doel te bereiken als wel om te dwalen en zo verrast te worden door wat je tegen komt. Niet het doel, maar de weg is waar het om gaat! Voor kunstenaars is het een moeilijke tijd, de kunstmarkt functioneert niet en je moet alles wat je doet verantwoorden om misschien aan geld te komen. Vervolgens dient men ook nog te controleren of wat je doet wel klopt met wat je van plan was. Het is dan een zegen naar buiten te gaan en je zorgeloos verder stappend weer bewust te worden van je omgeving, je te laten leiden door wat je ziet of om eens op enige afstand na te denken over je activiteiten.

In zijn novelle Der Spaziergang ontvlucht de schrijver Robert Walser zijn tabula rasa door een wandeling in een stadje en in de natuur er om heen te maken. De dingen en mensen die hij vervolgens beschrijft zijn voetnoten bij de gedachten en belevingswereld van de in wezen eenzame wereldvreemde schrijver. Als hij terug komt in zijn zolderkamer begint hij waarschijnlijk geïnspireerd te schrijven. Het afstand nemen van je werk om beter te kunnen zien waar je mee bezig bent kennen we allemaal. Het wandelen met de intentie om de omgeving te ervaren, als verkenning of om een inschatting te maken van de heersende situatie, om bezield te raken door wat je tegenkomt of door ideeën die je bevliegen is een geheel andere benadering.

Tijdens mijn academietijd begon een levenslange bewondering voor Francisco Goya toen ik bij de Slegte twee dikke boeken met tekeningen en grafiek van deze kunstenaar kocht. Daarin staan de prachtigste tekeningen die niet anders dan naar (of naar aanleiding van) directe waarneming gemaakt moeten zijn. Hij ging er op uit om onderwerpen te vinden. De tekeningen in krijt en gewassen inkt zijn studies die tijdens omzwervingen zijn gemaakt. We vinden ze in albums die hij Diarios (dagboeken) noemde. Uiteindelijk was dat basismateriaal die tot bekende series etsen hebben geleid: De Caprichos, Sueños, Desastras de la guerra, Disparates enTauromachía. In de etsen stonden beschrijvingen, titels of commentaren met subtiel poëtisch woordgebruik die de beelden versterken. Beïnvloed door de Spaanse volkscultuur, literatuur als die van Francisco de Quevedo en de gebeurtenissen tijdens de Franse bezetting van Spanje door de troepen van Napoleon kleurden de waarnemingen tot een soms angstwekkend surrealistisch geheel.

Voor mijn eigen praktijk groeide daardoor een dwingende voorwaarde om direct of indirect vanuit de eigen waarneming te werken. Wandelingen in de Ardennen, de Pyreneeën en de Provence waren de basis voor werk dat zich mengde met beelden uit de kunstgeschiedenis of ideeën die ik had over het maken van kunst. Die conceptuele kant ontwikkelde zich verder door bijvoorbeeld tijdens het Malieveldproject op zaterdagmorgen een rondje om het Malieveld te lopen en alles dat ik onderweg tegenkwam te beschrijven, die beschrijvingen voor te dragen en later beeldend op papier uit te werken.

DWAALSPOOR – Een vruchtbaar pad met Francis Alÿs

Op dit moment maak ik portretten van mensen die me opvallen tijdens willekeurige wandeltochten die ik regelmatig maak in en om Den Haag. Op papier schrijf ik aantekeningen die ik nog wat bewerkt in een dummy schrijf onder het hoofdstuk Brief Encounters. Op de pagina ernaast maak ik een eerste schets met gouache en kleurpotlood en op zaterdagochtend maak ik op het Malieveld een grotere tekening met pastel. Ik hoop zo iets van de wereld tijdens de pandemie weer te geven.

DWAALSPOOR – Een vruchtbaar pad met Francis Alÿs

Francis Alÿs is een kunstenaar die, na van België naar Mexico D.F. te zijn verhuisd, begon te wandelen om zijn omgeving te leren kennen. Hij is opgeleid als architect en raakte in eerste instantie gefascineerd door de stedenbouwkundige structuur in een complexe maatschappij waarin westerse en indiaanse cultuur zich mengen en waarin de mondiale samenleving zich met migratieproblemen, drugseconomie en corruptie doet gelden. Vanuit het aforisme“Doing Something Can Lead to Nothing. Doing Nothing Can Lead to Something” leiden zijn wandelingen tot schijnbaar eenvoudige acties die een gelaagde betekenis krijgen. In de negentiger jaren schildert hij, geïnspireerd door zijn wandelingen, personages die hij door anonieme architectonische situaties laat zwerven. Die personages worden getypeerd met name als Le Menteur (de leugenaar), Le Philosophe (de filosoof) of Le Tricheur (de bedrieger). Het zijn misschien alter ego’s zoals de figuren die schijnbaar zinloze acties uitvoeren. Zo liep hij in Sometimes Doing Something Poetic Can Become Political and Sometimes Doing Something Political Can Become Poetic (2005) met een pot groene verf langs de demarcatielijn in Jeruzalem die in 1948 de grens tussen Israël en de westelijke Jordaanoever werd en sindsdien steeds ter discussie heeft gestaan. Eerder liep hij zo in Sao Paulo met een pot witte verf door de straat in The Leak (1995) wat een poëtische actie is van een kunstenaar die een lijn trekt, maar de herhaling in Jeruzalem is veel meer gelaagd door de plaatselijke situatie.

DWAALSPOOR – Een vruchtbaar pad met Francis Alÿs

Ook dwaalde de kunstenaar door Stockholm met een blauwe trui waarvan vanaf de mouw langzaam een draad werd losgetrokken waardoor zich in de straten een blauwe lijn aftekende (die echter onbedoeld snel weer werd verwijderd door een voorbijgangster die achter hem aan kwam en de wol oprolde). De actie lijkt echter uitgevoerd om de voorbijgangers schoonheid bij te brengen (FairyTales – 1998). De tekst achterop een ansichtkaart met een foto van de actie, anoniem als de personages in zijn schilderijtjes, lijkt dat te suggereren:

Hier is een sprookje voor je

Zo waar als de waarheid mijn geloof

Wat het je vertelt brengt je passie

Hoge torens en verraad

Hoe een dodelijke draad de goddelozen

Van zijn mantel naar de schoonheid leidt

(eigen vertaling uit het Frans)

DWAALSPOOR – Een vruchtbaar pad met Francis Alÿs

Er valt nog veel meer te vertellen over deze kunstenaar, over zijn ideeën over uniciteit, anonimiteit, herhaling en variabelen. Ik krijg erg de indruk dat het wandelen voor hem een bijzonder gelaagde betekenis heeft gekregen die zich op allerlei manieren en in verschillende disciplines uit. Bij hem krijgt het woord dwaalspoor een andere betekenis dan de normale interpretatie: het is eerder het spoor dat is gevolgd door te dwalen en dat resulteert in origineel werk of materiaal. Het is zeker niet de verkeerde weg zo die al bestaat in de kunstzinnige praktijk. In een van de acties van Alÿs is het letterlijk een vruchtbaar pad als hij door de Mexicaanse hoofdstad dwaalt terwijl hij een metalen gemagnetiseerd hondje op wieltjes achter zich aan trekt (The Collector – 1990 – 1992). Die magneet trekt onderweg alle metaal aan dat de kunstenaar onderweg tegenkomt en vormt zo een materieel spoor van de actie. Daarnaast zegt het als veel van zijn acties op een subtiele manier iets over de samenleving en over een kunstenaarschap waarvoor ik sympathie voel.

Dwaalspoor Dwaalspoor
Dwaalspoor Dwaalspoor
Dwaalspoor Thema

Collectie