Bilderstreit in Voorlinden

De Duitse kunstenaar Anselm Kiefer is inmiddels bijna tachtig jaar, maar hij blijft actief op hoog niveau. Deze week komt de 3D film Anselm van Wim Wenders uit waarin het spannend wordt hoe twee gelouterde Duitse kunstenaars hun visies naast elkaar leggen. Daarin is onder andere het ateliercomplex in Barjac in de Franse Gard te bewonderen, een gigantisch voormalig industrieel complex dat Kiefer naast zijn huidige atelier bij Parijs soms als atelier gebruikt en dat hij permanent als Gesamtkunstwerk beschouwt dat langzaam door de natuur wordt overwoekerd.

Afgelopen zaterdag opende in Museum Voorlinden de tentoonstelling Bilderstreit, een aantal thematisch gerangschikte zalen waarin recent en ouder werk van de kunstenaar te bewonderen is. Afgelopen zomer was ik op het wijndomein Chateau La Coste waar een aantal recente schilderijen van Kiefer te zien waren. Daar viel het me op dat er een oplevend kleurgebruik en een meer lyrische kwaststreek was te ontdekken in de schilderijen. Ik weet dat aan het thema, regeneratie, het afsterven en heropleven van de natuur tijdens de jaargetijden. Nu ik in deze tentoonstelling nieuw werk zie denk ik toch dat er wat licht verschijnt in de Teutoonse duisternis en dat heeft mijns inziens te maken met de atmosfeer in sommige werken. Misschien komt het door de gebruikte materialen en technieken die per thema verschillen. In de inhoudelijke thematiek is de duisternis nog wel aanwezig, bijvoorbeeld in de zaal die gewijd is aan Paul Celan, de schrijver van Todesfüge wiens werk volgens Kiefer effectief het thema van de Holocaust aansnijdt, hij laat zich daardoor graag inspireren. In het schilderij Wolfsbohne waarop een bunker is afgebeeld is die invloed bijvoorbeeld heel duidelijk te zien.

Anselm Kiefer: Wofsbohne

Er is een zaal genaamd Der Morgenthau Plan.  De installatie die hierin te zien is baseert zich op een Amerikaans plan om Duitsland onschadelijk te maken door het land te de-industrialiseren en in een agrarische natie te veranderen. De vloer is volgestort met licht zand en daarin zijn korenaren geplaatst, d.w.z.: de strohalmen bestaan uit in gips gedrenkt doek dat om een stuk metaal werd gewikkeld. Daarna zijn de aren met schellak of/en goudverf bewerkt Tussen de aren liggen objecten: een terracotta slang, een stenen wasbak en een loden boek. Deze voorwerpen refereren aan de vier elementen.

Anselm Kiefer: The Morgenthau Plan

Anselm Kiefer: The Morgenthau Plan (detail) met terra cotta slang

In deze installatie komen verschillende kanten van de kunst van Anselm Kiefer samen: De gelaagdheid van Kiefer’s werk heeft zich in de loop van de tijd nogal ontwikkeld. In het begin van zijn carrière was hij duidelijk bezig met de Duitse geschiedenis zoals bijvoorbeeld blijkt uit de vele manieren waarop hij het thema Deutschlands Geisteshelden heeft verwerkt. De Germaanse godenwereld en mythen waren ook onderdeel van die geschiedenis. In de loop van de tijd breidde zich dat uit naar de wereldgeschiedenis “and beyond”: sterrenhemels werden geschilderd en de geschiedenis van het heelal was ook onderwerp van het werk.

In dit alles valt een ander belangrijk element in zijn werk op: het intuïtief en bijzonder effectief materiaalgebruik, zelfs op de enorme formaten die de kunstenaar pleegt te bewerken. Er is altijd schilderkunstig of algemeen esthetisch iets te bewonderen. Zo is de zaal van Der Morgenthau Plan een lichte romantische ruimte waar je bijna een subtiele luchtverplaatsing door de aren lijkt te bemerken. Je ziet dat ook goed in de zaal die gewijd is aan het goud in het werk. Bij goud denk je al snel aan alchemie. Sommige doeken zijn op welhaast alchemistische wijze bewerkt: een zoutwaterbad waar stroom op staat, het uitsproeien van zuren over het werk. De gevolgen worden door de behandeling bijzonder fraai, zoals de zonnebloemen met goud eromheen of goud met groen.

Anselm Kiefer: Sonnenblume – 2023

Amselm Kiefer: Sonnenblume – 2023

Er is ook een lood-zaal: hier zijn doeken te zien waarover gesmolten lood is gegoten. Kiefer houdt van de transformerende eigenschappen van lood, hij giet het over kant en klare schilderijen en pelt dan langzaam lagen van het schilderij af waardoor het na eerst vernietigd te zijn regenereert tot een nieuw schilderij. Het resultaat doet denken aan bomen waar de schors afgepeld wordt, een sterrenhemel als een eindeloos bos!

Anselm Kiefer : Sternenfall

Een van de zalen is gewijd aan de houtsneden in Kiefers Werk. Ook hierin wordt de thematiek in Kiefers werk effectief gecombineerd met technisch hoogstaand beeldend werk. In de serie Der Rhein wordt de rivier de Rijn die in Duitsland mede door de mythologie en de verwijzingen in de cultuur een bovennatuurlijke status heeft groot en zwaar weergegeven.

Anselm Kiefer: Der Rhein – 1982

Anselm Kiefer: Melancolia – 1982

In een zaal met vitrines hangen wat schilderijen en in de vitrines zijn installaties gebouwd. Met oude half vergane voorwerpen brengt de kunstenaar een installatie te samen die hij met een naam een inhoud geeft. Zo is er een stapel bakstenen en fietsen waarop een grote steen is geplaatst. De titel is Der Walkürenritt , een stuk muziek uit Wagner’s Ring des Nibelungen.  Die fietsen komen later ook terug, Kiefer blijkt zelf fietsen te maken en als sculptuur zijn ze vrij lichtvoetig (voor zijn doen dan) en soms zelfs humoristisch: ik zag een tandem met daarop de namen Samson en Delilah. De fietsen willen beweging suggereren, dynamiek die moet blijven in de vorm en in de interpretatie van een kunstwerk.

Overzicht zaal met vitrines

Anselm Kiefer: Der Walkürenritt

Anselm Kiefer: Die Freimaurer

Anselm Kiefer: Seizen (Aus Herzen und Hirnen)

In een aantal andere vitrines zijn boeken van Kiefer te zien. Hij heeft altijd al boeken gemaakt, fotoboeken, loden boeken met fotoprints, boeken met aquarellen, maar deze boeken zijn anders. Groot met gips bedekt karton word beschilderd met aquarel. Geïnspireerd door Auguste Rodin, Georges Bataille en Griekse mythes maakt hij boeken als Eos, Les Cathedrales de France, en Le bleu du ciel. Ik heb de boeken en aquarellen van Kiefer steeds erg gewaardeerd en deze boeken zijn wel heel mooie varianten op dat gegeven.

Tot slot is er wat nieuw werk dat is gebaseerd op oude dagboeken van Kiefer. Fotografische uitvergrotingen van het handschrift zijn de basis voor verwijzingen naar beweging, tijdsverloop, betekenis en privacy. De diverse vervoermiddelen die in de werken zijn aangebracht versterken het gevoel van het terug kijken naar een tijd dat gretig gezocht werd. Het brengt de kijker na een intergalactische reis door tijd en ruimte wat dichter bij de mens Kiefer .

In een aparte zaal is een installatie gebouwd onder de titel Winterreise. Het is een geschilderd pop-up boek en een verlaten schouwtoneel in een. Overal zijn de namen van cultuurhelden uit de romantiek op de balken van de binnenruimte geschreven en op een oud bed ligt een Russisch machinegeweer (met draaitrommel) wat misschien een verwijzing is naar Der Leierman die aan het einde van de liederencyclus van Schubert verschijnt. Die figuur wordt algemeen geïnterpreteerd als de dood die na de reis van de protagonist uit het besneeuwde bos tevoorschijn komt. Een mooie afsluiting van een hier en daar introspectief geheel.

Anselm Kiefer: Die Winterreise