Van muzisch spel naar muzisch denken

Er zijn mensen van wie je weet, als ik even in jouw hoofd mag dwalen, dan word ik heel erg gelukkig. Want in dat hoofd zit kennis die ik wil hebben. Verkregen door jarenlang lezen en herlezen, studeren en nogmaals bestuderen.

In iemands hoofd stappen is een vlucht nemen in de tijd, je slaat jaren van inspanning over en beziet het resultaat. Maar niet alleen dat. Verbanden die iemand legt tussen wat ooit gezien of gelezen is, maken de kennis uniek voor die ene persoon. Als je rondstapt in iemands hoofd, dan ontdek je hoe iemand denkt. Slechts een paar keer in mijn leven, heb ik gedacht: wat zou ik graag even in jouw hoofd ronddwalen.

Toen ik midden jaren ’90 aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten studeerde had ik niet alleen een enorme behoefte aan maken en leren over maken, ik wilde ook ingewijd worden in intellectueel denken. Ik wilde kennismaken met de klassieken; auteurs en kunstenaars leren kennen niet alleen via lezen of kijken, maar ook via de theorie. Ik wilde mezelf bekwamen in het innemen van een meta-standpunt. Theoriedocent Michael van Hoogenhuyze was op de kunstacademie de juiste man op de juiste plek voor mij (en voor vele medestudenten).
Hij bezit verticale eruditie, zoals dat met een mooi woord heet; klassieke- (van de mythologie tot nu) en culturele belezenheid (Zuid-Amerikaanse tot Russische literatuur en alles daar tussenin).
Dankzij hem leerde ik het werk kennen van o.a. Jorge Luis Borges en Italo Calvino én ontdekte ik de prachtige wereld van de theorie (waar ik uiteindelijk jaren later voor gekozen heb, maar dat terzijde). Terugkijkend op mijn studietijd zeg ik nu, dat er veel en veel meer aan theoretisch onderwijs gedaan had moeten worden. Het legt een basis voor je denken die onmisbaar is voor een maker. Je oefent jezelf in het innemen van verschillende perspectieven, ontdekt nieuwe woorden waarmee je je beter kan uitdrukken etc. Die twee uur theorieles per week die we kregen zijn achteraf gezien wel erg mager.

Al ten tijde van zijn lectorschap aan de Koninklijke Academie onderzocht Van Hoogenhuyze het ‘muzisch denken’ dat kunstenaars zo eigen is. Een begrip dat hij zelf creëerde, niet alleen om verwarring met wetenschappelijk denken te voorkomen maar ook om het een zelfstandigheid mee te geven; muzisch denken is een product van de Verlichting net als wetenschap.
Na zijn afscheid aan de academie vanwege de pensioengerechtigde leeftijd, wijdde hij zich aan het verder uitwerken van dit zelf geïnitieerde onderzoek over muzisch denken en besloot hij een boek te schrijven. Dat boek ‘Van muzisch spel naar muzisch denken’ zag juli jl. het levenslicht. Hij heeft zijn denken, zijn kennis verzameld door jaren les geven, het spreken van talloze kunstenaars en het lezen van vele boeken, het zien van talloze tentoonstellingen, op schrift gesteld. Als lezer kan je nu in zijn hoofd dwalen. Een heel genereus gebaar. En stiekem iets wat ik al sinds mijn studie aan de kunstacademie wilde.

Vrijwel aan het begin van het boek staat ‘Het muzisch denken doet zich vooral voor op twee niveaus. Het eerste niveau is het scheppingsproces van de kunstenaar. Maar de manier waarop kunst functioneert, kunstwerken gezien kunnen worden als commentaar op elkaar, hoe reeksen van kunstwerken kunnen ontstaan in de geschiedenis, dat is een tweede niveau van muzisch denken. Het vormt de lange traditie van de kunstgeschiedenis, vergelijkbaar met het streven van de wetenschap naar kennis door de eeuwen heen.’
Daarna begint er een uitwerking die filosofie-, wetenschap-, techniek- en kunstgeschiedenis met elkaar verweeft, speelse en onverwachte associaties mengt met heldere standpunten.
Zo gaat hij dieper in op het standpunt van Debussy dat kunst regels kan voortbrengen, maar dat regels geen kunst voortbrengen. Dat de kunstenaar die streeft naar een autonoom werk automatisch op nieuwe wetmatigheden stuit, ook al is de kunstenaar daar helemaal niet op uit. Van Hoogenhuyze illustreert dit aan de hand van een discussie (midden vorige eeuw) tussen de grafisch ontwerpers Noordzij en Tschichold.

Het tweede hoofdstuk gaat over muzisch denken als strategie en neemt een groot deel van het boek in beslag. In dit hoofdstuk klinkt de docent door. Zeker niet vervelend maar voor de lezer is het opletten geblazen. Het hoofdstuk is een opmaat voor het kleinere hoofdstuk 3 De inhoud van het muzisch denken, dit hoofdstuk is losser van toon en leest daardoor makkelijker, sneller. Ik slurpte dit hoofdstuk meer op. Om dit hoofdstuk draait het boek volgens mij. ‘Kunstwerken, of liever muzische beslissingen, kunnen voortwoekeren in de werkelijkheid‘ is een voorbeeld van een zin die ik beeldschoon en treffend vind. Of dit: ‘Door deze keten van beslissingen ontstaat een muzisch universum als een extra taal die we over de wereld leggen. Dat muzisch universum intensiveert de waarneming en de zintuiglijke sensatie. Het is een manier van denken die onze ruimte vergroot‘. Ook in dit hoofdstuk tref ik volop de eerder genoemde verticale eruditie aan; als lezer ontmoet je Plato, Schubert, Karel Appel en vele anderen.

Klein puntje van kritiek betreft de vormgeving binnen in het boek. Bovenaan de bladzijden staan de bladzijdenummers en consequent de naam van de auteur en de titel van het boek. Die herhaling vind ik onnodig, het was prettiger geweest als bovenaan de titel van het hoofdstuk dan wel de titel van de paragraaf was aangegeven. Mede omdat je als lezer behoorlijk bij de les moet blijven, was ik nu steeds aan het terugbladeren om mezelf te herinneren aan de titel van de paragraaf (wat mij helpt om de tekst beter te laten beklijven).

Het boek heb ik eenmaal zorgvuldig van kaft tot kaft gelezen,  lineair lezen is slechts eenmaal nodig. Nu kan ik het boek openslaan en fragmenten lezen en zelf verbanden leggen met de kennis die ik in mijn leven heb opgedaan.

Iedereen die les heeft gehad van Michael van Hoogenhuyze op de kunstacademie, moet dit boek zeker aanschaffen. Trouwens, iedereen met liefde en belangstelling voor het proces van het maken van kunst ook!

Michael van Hoogenhuyze ‘Van muzisch spel naar muzisch denken, het denkproces van de kunst’ [2015], uitgegeven bij De Muze, Leiden [uitgeverijdemuze.nl]
met tekeningen van Coos Dieters en Nelleke Scharroo.