#Slowread: Architectuur en de Karaoke maatschappij

In november 2014 organiseerde Stroom een aantal lezingen dat de relatie tussen architectuur en literatuur behandelde. De avond bestond uit een drietal delen; een historische waarin het verband tussen literatuur en architectuur werd toegelicht, een voorbeeld van een hedendaagse toepassing en een inleiding van het boek Architectural Positions (2009) van Klaske Havik, waarin dit thema onderzocht werd.Het boek toont combinaties van hoe een mogelijke inspiratie vanuit de literatuur, soms letterlijk maar soms indirect, invloed heeft op het ontwerp.

Er waren onder de aanwezigen ook beeldend kunstenaars die ik die avond sprak en die de lezingen zeer interessant vonden. Zelf merkte ik dat ik me gedurende de avond begon te ergeren aan het gegeven dat het thema niet alleen niet nieuw is, maar dat er ook inhoudelijk weinig nieuwe inzichten gemeld werden. Sterker nog, ik kreeg een gevoel of er juist minder te melden was, alsof het allemaal een maniertje betrof. Dat gevoel kon ik lange tijd niet plaatsen, maar door het zien van een documentaire deze maand kon ik de lezingenreeks verklaren vanuit een onverwachte hoek: Karaoke

Het Holocaust-Mahnmal van Peter Eisenman in Berlijn

In de documentaire Karaoké, la machine enchantée viel vooral een uitspraak van Malcolm McLaren, voormalig manager van de Sex Pistols, op. In een Ted Talk spiegelde hij in zijn lezing Authentic Creativity vs. Karaoke Culture de huidige maatschappij voor als een karaoke-maatschappij. McLaren stelde zich de vraag waarom we nu geen authentieke creativiteit meer kunnen vinden. Hoe het proces van authentieke creativiteit is vervangen door het proces van het succes. Het proces van authenticiteit bestond voor hem uit een leerproces van vooral mislukken. Een proces dat hij ‘vuil’ noemt maar dat leidt tot voortgaande individuele betrokkenheid en onafhankelijkheid. Een proces van internalisering van het beeldende.

Malcolm McLaren als manager van de Sex Pistols

Het mislukken en het leren om het leren zelf worden, volgens hem, niet langer meer beoefend. De kunstopleidingen zijn vooral carrière opleidingen geworden. Je bent geen kunstenaar, maar je hebt een carrière in de kunst. Een subtiel verschil die vooral tot gevolg heeft, dat de kunstenaar het middelpunt van de kunst is geworden. De beeldvorming en de productie, het is vooral gericht op de kunstenaar. Het werk is symbool. Symbool voor wat de kunstenaar te vertellen heeft en een symbool van de wijze waarop de kunstenaar zijn verhaal denkt te moeten vertellen. Vorm en inhoud vallen perfect samen doordat de inhoud vervalt.

De karaoke maatschappij stelt de vorm voor de inhoud. Het stelt dat een politicus niet zozeer een visie hoeft te hebben, als wel dat hij geacht wordt alle bij een politicus horende handelingen te beheersen. Niet langer is het inhoudelijke van een lange termijn visie bepalend maar is het gepast reageren op de actualiteit bepalend. De politicus als symbool van de politicus.

Malcolm McLaren, Ted Talk oktober 2009. Vlak hierna overleed hij aan de gevolgen van kanker.

Dit betekent voor de kunst dat in de kunst niet langer meer het beeldende werk, maar het werk als symbool voor de onafhankelijkheid en oorspronkelijkheid van de kunstenaar is komen te staan. Kunst is onderzoek geworden;  kunst die participeert, kunst die op kunst reflecteert, kortom kunst die intellectueel is geworden. De autonomie van het werk wordt vervangen door het verhaal van de kunstenaar.  Zijn aanwezigheid staat voorop en die zichtbaarheid is dan ook dat, wat de kunstenaar nu het meeste lijkt bezig te houden. Hoe komt je als kunstenaar in een volgende expositie terecht? Kan je in een tijdschrift komen? Zichtbaar op social media? Wordt jouw naam genoemd?

We zien dit direct terug in hoe STROOM de carrière als criterium hanteert bij haar inschrijvingen van kunstenaars. En het criterium geldt voor het toekennen van subsidies. Met als gevolg dat de oorspronkelijk vraag “Is die kunstenaar nog aan het werk?” verwordt tot “Heeft hij of zij nog deelgenomen aan een tentoonstelling?” “Is de website wel up to date?”. De carrière is bepalend geworden. De inhoudelijke waarde wordt overgelaten aan de markt. Vaak is deze markt de inner circle van de kunst, een kring bestaande uit instituten – zoals Stroom, Gemak, West – enerzijds en het kunstmetier anderzijds. De waarde wordt uitgedrukt in geld en verhandelbaarheid, en niet in de laatste plaats op de potentie van zichtbaarheid.

En langs deze kronkelweg kom ik terug op de lezing bij Stroom en wat me hierbij opviel. In de jaren tachtig werd de verbinding tussen architectuur, kunst en literatuur al gemaakt. Hier kwam de schrijver Italo Calvino al ten tonele, omdat hij letterlijk steden en werelden beschreef. In de lezingenreeks van november werd hij weer genoemd in verband met nieuwe schrijvers, waaronder Mark Z. Danielewski met zijn boek House of Leaves.

Glashuaus bruno taut, voor de Werkbund tentoonstelling Keulen 1914. Waar vanuit het perspectief van het Gesamtkunstwerk, waar de invloed van de literatuur samenhangt met een overeenkomstig streven naar het gesamtkunstwerk en het vinden van transparantie.

De vraag is dus of de wijze waarop de literatuur verbonden is met architectuur in het begin van de 20e eeuw, nu niet wel hetzelfde is? Mijn ongemak kwam voort uit het gevoel dat het nu een maniertje geworden is. Een middeltje om de creativiteit te stimuleren.Een methode om de concurrentie voor te blijven door het voortdurend leveren van creativiteit. Het authentieke ontbreekt zoals in het voorbeeld van  de architect die zijn ontwerp kwam toelichten. Hij toonde zijn originaliteit in de vorm zonder dat dit in het door hem voorgestelde bouwprogramma nodig of van toegevoegde waarde was. Zijn ingenieuze methode leverde nieuwe vormen op, dat was immers voldoende. Ook de boek-analyse over de combinatie van literatuur en het ontwerpvak, richtte zich op de techniek die erachter zit. Niet hoe deze techniek tot zulke bijzondere vormen van ontwerp kwam, maar hoe het tot een bijzonder ontwerpen en ontwerper leidde.

Techniek als basis voor creativiteit, niet het ‘leiden’van de kunstenaar, het doorleven wat hij tot basis van het geproduceerde, autonome, werk maakt, maar het orginele, het nieuwe. – Creative techniques for everyday live

Het authentieke dat de kunst kenmerkte in de tweede helft van de vorige eeuw, heeft plaats moeten maken voor een vorm van aantrekkelijkheid. Niet in ethische zin, maar in het meest zichtbare van dit moment; het intellectuele en de creativiteit. Creativiteit als de mogelijkheid steeds weer in te grijpen in het beeld van de werkelijkheid. Een wedloop in vernieuwing. Steeds worden er nieuwe inzichten getoverd. De creativiteit moet ons, de toeschouwers, aan het denken zetten. En dit denken wordt steeds weer op losse schroeven gezet door de kunstenaar, de magiër, die zijn haren in de wind laat wapperen om ons af te leiden van de truc die hij met je uithaalt.

Je kunt dan alleen nog in verwondering achterblijven, andere interpretaties worden langzaam uitgebannen.