Kunstdebat en debatkunst (deel 2 – engagement)

Filosoof en kunstcriticus Maarten Doorman begint met een analyse van de huidige staat van de kunst. Hij signaleert dat de Gorilla Girls weer terug zijn in Nederland en dat kunstenaars zich weer politiek en maatschappelijk manifesteren. Hij juicht dat toe, maar hij is ook kritisch.

Uiteraard promoot hij, en passent, zijn nieuwe boek ‘De navel van Daphne‘, dat gewijd is aan engagement in de beeldende kunst. Hij haalt bekende kunstenaars aan (Pussy Riot, Jonas Staal, Marlene Dumas en natuurlijk Ai Wei Wei; de huidige wereldkampioen geëngageerd kunstenaar). Hij verontschuldigt zich daarvoor bij dit ingevoerde kunstpubliek, maar hij wil met zijn boek een breed publiek bereiken. En dan kun je maar beter met duidelijke voorbeelden komen. En ondanks zijn afkeer van definities, toont hij ons er meteen twee.

1.) Kunst moet ambigue zijn. Anders is het niet interessant. Wanneer geëngageerde kunst in activisme veranderd, wordt het saaie kunst.

2.) Kunst staat buiten de wereld. Daar ligt haar kracht. Zij omarmt de wereld, maar kent een geheel eigen waardestelsel.

De avant-garde komt ter sprake, dat destijds per definitie ver voor de massa uit liep. Een toestand die hij nu vrijwel voor onmogelijk houdt. En hoewel zijn verhaal in 15 minuten niet heel veel verder komt dan een introductie op het thema, maakt hij wel duidelijk hoe de kunst hem aan het hart ligt. En hoe belangrijk kunst is om het denken op gang te brengen.

Daarna is het grote podium ingeruimd voor een ‘echte’ kunstenaar. Dat is belangrijk, want Tinkebell wil zich graag onderscheiden van ongeveer alle Nederlandse kunstenaars, die volgens haar voornamelijk aan zelftherapie doen. “Want ja, iedereen kan zich wel kunstenaar noemen.” Als een pas afgestudeerde kleuterjuf legt ze aan een zaal vol kunstenaars nog even uit wat een kunstenaar is. Ze laat Vincent van Gerven Oei, moderator van het festival, een stoel op een tafel zetten. “Kijk dit is gewoon een stoel op een tafel. Maar wanneer een kunstenaar een stoel op een tafel zet en het tot kunstwerk promoveert, is het een installatie. Zo machtig is een kunstenaar!”

De kunstenaar is de machtigste persoon op aarde. Volgens Tinkebell is een kunstenaar een verhalenverteller. Vervolgens vertelt ze over haar fantastische avontuur in Fukushima. Een hulporganisatie vroeg haar om de opgeblazen kernreactor te komen bekijken. Dat is voor Tinkebell heel logisch. Ze mocht toen daarbij een echt wit stralingsvrij pak aan. Tijdens de tour heeft ze een klein -en waarschijnlijk nog radioactief- bloempje meegesmokkeld in haar onderbroek. “Japanners zijn namelijk zo beleefd, dat ze niet in je onderbroek graaien.” Thuisgekomen heeft ze het bloempje, met de groetjes van Tinkebell, naar de Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) gestuurd. Helemaal zonder bijbedoelingen en volstrekt integer. Nou, je snapt wel… dat hele instituut in paniek! Maar het was dus wel een heel goed kunstproject.

Opeens weet ik aan wie ze me doet denken: Tante Til, de ECHTE (ook wel: excentrieke) kunstenares uit de kinderserie ‘De Familie Knots‘. Verdomd, ze is het! “Een kloddertje roze hieeéér! Een kloddertje roze daaáár! Ze moet in haar jeugd aan de buis gekluisterd hebben gezeten in haar adoratie voor deze geëngageerde kunstenares.

In het gezamenlijke debat dat volgt, probeert Maarten Doorman het nog even bij Tinkebell met een vraag: “En wat als je nu geen kunstenaar was, maar een activist? Wat was er dan gebeurd?” “Ja, dat weet je dan niet, want ik ben geen activist, maar kunstenaar”, repliceert Tante Tinkebell.  “Nou, ik weet het wel”, zegt cultuurwethouder en oud-kraker Joris Wijsmuller. “Dan was je meteen opgepakt.”

En Doorman doet nog een poging om door de vorm van Tinkebell heen te dringen: “En wat als je Anthrax had opgestuurd in plaats van een bloempje?” “Nou, ik heb geen Anthrax opgestuurd, omdat ik geen Anthrax heb gevonden in Fukushima!”

Links en rechts van mij wordt er steeds meer geschuifeld op de tribune en ook het nadrukkelijke zuchten neemt nu echt flink toe. En dan komt er een vraag vanaf de tribune. De vragensteller noemt zichzelf ook geëngageerd kunstenaar en ze heeft twee vragen. Eentje voor Tinkebell en eentje voor Doorman, de laatste waarschijnlijk omdat ze er zeker van wil zijn om ook nog iets zinnigs te horen. Aan Tinkebell vraagt ze of haar EGO toch, misschien niet ‘iets’ te doen heeft met de vorm van haar acties? Maar daar wil de kunstenares niets van weten. Ze is bloedserieus. Sterker nog; ze is, naar eigen zeggen, ‘100% integer’. Ze lijkt de onmogelijkheid van die stelling zelf niet echt door te hebben.

Steeds weer probeert Tinkebell ons er opnieuw van te overtuigen dat ze echt lekker gestoord is en daarom een heel goed kunstenaar, net als Tante Til. Ze lost eigenhandig alle grotemensenproblemen op. Klimaatverandering, sociaal onrecht, geopolitiek, dierproeven, de Foute Fashion Industry, you name it. Maar ze is niet een erg goede verhalenverteller, dus haar boodschap komt niet echt over. Gelukkig krijgen de twee andere kunstenaars ook nog de gelegenheid om te reageren. De door de wol geverfde Ingrid Rollema probeert het gesprek weer wat meer kleur  te geven en laat de confrontaties even voor wat ze zijn. Ze probeert de daadkracht van kunst met meer nuance neer te zetten. Ook haalt ze uit eigen ervaring een voorbeeld aan uit de Gaza-strook, waar ze zelf regelmatig actief is, en waar juist kunstenaars regelmatig door de overheid de toegang wordt ontzegd. Dat geeft in iedere geval aan dat kunstenaars door autoriteiten soms als gevaarlijk worden gezien wanneer zij hun werk en ideeën delen.

Bas Kosters, die zich al heeft omgekleed voor de later uit te voeren performance, is het zat om als modeontwerper steeds maar weer in het Foute Fashion verdomhoekje te worden gedrukt. Hij is er van overtuigd dat ook Tinkebell kleding draagt waarvan we weten dat het niet netjes is geproduceerd. “Maar ik draag daarom alleen tweedehands kleding!” brult Tinkebell in de microfoon. “Dat is een halfbakken antwoord. Zit daar dan geen bloed aan?” Bas Kosters heeft  met zijn zijdezachte stemgeluid, weinig woorden nodig om Tinkebell te ontmaskeren. Bovendien maakt hij nog een keer duidelijk dat hij zelf geen enkel onderscheid maakt tussen zijn mode-uitingen en andere vormen van kunst. En dat hij geen voortvloeisel is van de kledingindustrie. Wijsmuller waardeert vooral de intrinsieke waarde van kunst, zoals hij ook in het eerdere debat de onafhankelijke positie van de kunstenaars voorop stelde.

Geregeld raken Doorman en Tinkebell in conflict over ‘het engagement’ en andere kunstterminologie. Doorman haalt Jef Koons en Damian Hirst aan als kunstenaars die de marktwerking van de kunst aan de kaak probeerden te stellen maar daarbij ook een flinke dosis ironie gebruikten en er materieel zelf flink beter van werden. Een duidelijk voorbeeld van ambiguïteit. “Jef Koons zou zichzelf nooit ‘100% integer’ noemen.” Net als Marcel Duchamp. Maar Tinkebell gelooft er niets van. Koons en Hirst zijn bloedserieus, ze weet het zeker. En natuurlijk ook 100% integer. Er kan geen sprake zijn van ironie. Doorman legt nog eens uit dat er een verschil is tussen de alledaagse ironie (‘kijk mij eens lekker zeggen wat ik niet meen’) en de ‘romantische ironie’, dat gaat over de dubbelzinnigheid van de kunst. Maar dat lijkt Tinkebell allemaal wat boven de pet te gaan.

Het gaat nog wat over geld en aanverwante zaken. De zaal wil graag nog meer diepgang horen van Doorman. Maar Tinkebell probeert het gesprek steeds weer naar zich toe te trekken. Ze wordt namelijk regelmatig door ‘grote bedrijven’ getinkebeld om met haar kunst de mondiale problemen op te lossen. Ze krijgt dan bakken met geld en volledige artistieke vrijheid. Echt waar.

Op mijn rij van de tribune blijft men zich verbazen over Tinkebell’s onnozelheid en ik word door mijn linkerbuurman bij herhaling smekend aangekeken met die blik in zijn ogen: ‘Alsjeblieft, doe hier iets aan. Grijp in! Ik trek het niet meer’ Uiteindelijk worden we gered door de bel (niet die van Tinke).

Na afloop wordt er rond de debattafel nog wat nagesproken. Joris Wijsmuller constateert dat hij, na alle kunst- en verkiezingsdebatten van de afgelopen weken, zijn stem een beetje aan het verliezen is. Dat is niet zo mooi. Er zijn nog slechts vier dagen tot de gemeenteraadsverkiezingen! Ik hoop oprecht dat hij ‘m terug zal vinden. Gelukkig hebben de aanwezige Haagse kunstenaars ook nog een stem.

Na het debat besluit ik nog wat na te dromen bij Ruimtevaart, dat ook een locatie is voor het GROUND Festival. Er is onder andere een Marrokaans filmprogramma te zien onder de titel Marrakech Digital. Ik val gelukkig precies in het deel waarin vooral abstracte films worden vertoond en neem plaats in de filmzaal. Ik zie langzaam evoluerende beelden met gasbelletjes, streepjes en af en toe… een kloddertje roze. Hier en daar. Maar misschien is dat aan de binnenkant van mijn ogen. Ik realiseer me dat dit slechts een vlucht is uit de werkelijkheid. Maar ik blijf gewoon nog even lekker zitten. Om daarna terug te keren naar het Koorenhuis en weer geheel bij zinnen te komen bij een live demonstratie van de Topp & Dubio installatie: ‘The Conflict Model‘. Eindelijk, ik ben weer thuis. En ik sta met beide benen op de grond. Goddank.

Na de actie komt de eerdere vragensteller uit het debat op Topp & Dubio af. Ze blijkt behalve geëngageerd kunstenaar ook nog juriste te zijn. Dat neergooien van die theepot. Dat was toch wel erg gevaarlijk voor omstanders? Niet alleen voor de kunstenaars, maar ook voor de toekijkende juriste. Gelukkig liep het goed af, maar toch.