Dick Verdult niet voor één gat te vangen in filmisch diorama-drama

Op zichzelf al interessant dat een beeldend kunstenaar weer eens de kans krijgt om een speelfilm te maken. Er zijn natuurlijk regisseurs zoals Wes Anderson of Alex van Warmerdam die leunen tegen de beeldende kunst door een opmerkelijk gestileerde beeldtaal of hang naar een kunstmatig conceptuele (sur)realiteit. Maar andersom is de de wereld van film en televisie. een gesloten bolwerk voor beeldend kunstenaars. En als er dan iemand wat ruimte krijgt, is het meestal een eenmalig experiment. Opmerkelijk dus dat het multi-kunstenaar Dick Verdult (Eindhoven, 1954) gelukt is om een dergelijke grootschalige productie op touw te zetten.

‘Als uw gat maar lacht’ is geen bekende Brabantse zegswijze, maar een zelf gecreëerde uitdrukking van de Eindhovense kunstenaar. De titel doet op het eerste gezicht vermoeden dat hier sprake is van onderbroekenlol, maar het ene gat is het andere niet en het duurt even voordat de aap uit de mouw komt en we begrijpen welk gat wordt bedoeld.

Vanaf de eerste scenes volgen we het ontevreden pubermeisje Amy die opgroeit in een ‘gouden kooi’ waaraan zij al een tijdje probeert te ontsnappen. Papa is succesvol zakenman bij een of andere internationale onderneming, met een toekomstig kantoor in Dubai dat wordt gefinancierd met belastingontduiking. Thuis is hij maar een klein mannetje die niet veel voor elkaar krijgt en zich optrekt aan de ongemeende complimentjes van zijn dochter. Mama heeft een gespleten persoonlijkheid dat naast haar harteloze en bemoeizuchtige moederschap ook nog een parttime carrière als operazangeres najaagt, en in het huiselijk leven afstand neemt van Amy door het dragen van een hoedje en een ziekelijke neiging tot ‘overacting’. Sowieso hebben alle volwassenen in deze ongemakkelijke surrealiteit hun eigen specifieke eigenaardigheden en gebreken. De privéchauffeur is voor Amy het enige deugdzame en betrouwbare personage, hoewel hij leidt aan PTSS als Vietnamese ex-gevechtspiloot. Met zijn hagelwitte maatpak en Tom Waits look is hij de enige stabiele factor in het verhaal, en een echte vriend.

Dat het plot zich afspeelt rondom de villa van een rijke disfunctionele familie is natuurlijk geen toeval. Het geeft ruimte om het leven op te blazen en uit te vergroten. Ik moet daarbij ook terugdenken aan een hilarische lezing van schrijver Kurt Vonnegut die zich in zijn antropologie-proefschrift ‘Shape of Stories’ heeft verdiept in de vorm en het verloop van verhalen. Daarin komt hij ook tot de conclusie dat de meeste verhalen gaan over mensen die succesvoller zijn dan wij, omdat de kijker a priori niet geïnteresseerd is in mensen die arm of ziek zijn. Het is dan vervolgens natuurlijk wel de bedoeling dat hen iets verschrikkelijks overkomt, en dat er uiteindelijk een ‘happy end’ is waarin zij er nog beter uitkomen dan bij de start van het verhaal. In een meesterwerk (zoals Hamlet) is deze curve een immer terugkerend golfje van ups en downs waardoor er eigenlijk helemaal niets wezenlijks gebeurt (maar verhalen vertellen zelden de waarheid).

Zo ook in ‘Als uw gat maar lacht’. Amy maakt niets onfortuinlijks mee (behalve een kleine aandoening in haar wang) maar reflecteert op haar monotone leven door fragmenten om te zetten in cosplay-toneelspel dat in een schuur in de tuin wordt gerepeteerd. Ze wil dan ook regisseur worden (of zijn). Ze heeft daarvoor een halve ton aan zakgeld gekregen van papa en er een theatermaker mee ingehuurd die zich heeft verdiept in traditioneel Japans Kabuki theater, dat vrij technisch en onbezield wordt uitgevoerd enkele tweederangs acteurs. Het toneelbeeld ziet er desondanks zeer esthetisch uit. Alles dient de kunstmatigheid van het leven te onderstrepen. Of zoals Amy’s theatervaderfiguur Pa Buki tijdens de repetitie zegt: “Het leven is geen reality” (de stem van Pa Buki komt dicht bij die van Verdult zelf). Die kunstmatigheid zit ook in het trage acteertempo in de film waarin dialogen meer worden gedeclameerd dan gespeeld. De vertraagde voordrachten worden regelmatig begeleid door levenslustige composities van Verdults muzikale alter ego Dick El Demasiado, een soort vrolijke versie van Captain Beefheart (een artiest die net als Verdult ook een dubbelleven leidt als muzikant en beeldend kunstenaar Don van Vliet). Maker en creatie liggen in het verlengde van elkaar en of lopen in elkaar over. Ook in die zin is hier sprake van een kunstenaarsfilm.

Het is duidelijk dat er gebroken moet worden met de meest bekende filmregels. Er is geen dieper liggend plot (hoewel er wel degelijk een finale is, die de moeite waard is), er is geen karakterspel of emotionele groei, en het barst van de scènes die er voor het ontrafelen van het verhaal niet toe doen. Zo is het mij niet duidelijk waarom we ook getuige moeten zijn van het leven van paardenvriendinnetje van Amy. Kunst en leven vallen samen. De dingen gaan zoals ze gaan. De film mag het leven niet overstijgen zoals dat bij Barbie en Oppenheimer wel het geval is. Wat dat betreft doet de film meer denken aan de comedysoaps van Wim T. Schippers zoals ‘Op zoek naar Yolanda’ (1984) of aan ‘Hertenkamp’ (1998), de televisiedramapersiflage van theatergezelschap Mugmetdegoudentand dat zich ook op een landgoed afspeelde en een ironisch commentaar was op de upper class. Maar die series probeerden wel degelijk grappig of dramatisch te zijn. In ‘Als uw gat maar lacht’ ontbreekt die ambitie om de kijker emotioneel te raken of te verleiden. De vorm is hier de inhoud. Veel dialoogteksten zijn zwak en dat werkt soms goed en soms weer niet. Er is ook geen sprake van een onderliggende maatschappijkritiek.

Opvallend is dat er verschillende Verdult kunstwerken in de film voorkomen zoals een sculptuur in de tuin; een cadeau van KLM aan papa (“ze zijn de Picasso vergeten”). De meeste kunstwerken komen echter terloops voorbij en zijn niet veel meer dan props in een rijk palet aan visuele prikkels, en dus geen fundamentele kritiek op kunst. Ondanks de royale aandacht voor detaillering en de professionele fotografie en scenografie ontbreekt het de film aan vermogen om de kijker te overtuigen en mee te voeren in het kunstmatig realisme van de film. Het verhaal komt traag op gang (ook een les van Kurt Vonnegut: begin vlak voor het einde). Echt absurd dan wel ‘filmrealistisch’ wordt het niet en er zijn geen plotwendingen die het beeld van de film of het perspectief van de kijker doen kantelen. Er wordt wat geflirt met actuele thema’s. Een huurmoordenares, gespeeld door Michiel Romeyn (Jiskefet), heeft wat onenigheid met haar genderidentiteit. De voortschrijdende mogelijkheden van cosmetische chirurgie komen voorbij. En de zelfdramatisering die inmiddels gewoon is onder ‘influencers’ op sociale media. Allemaal zaken die te licht behandeld worden om er werkelijk een punt van te maken.

Desondanks zet de film wel aan tot denken over film. Wat is de waarde van deze scene voor het verhaal? Waarom duurt deze scene zo lang? Draagt dit visuele detail enige betekenis? Wat wil de maker vertellen over rijkdom en armoede anders dan dat rijkdom rare snuiters voortbrengt die niet weten wat ze met hun leven moeten doen? En was het misschien interessant geweest om het verhaal in meerdere talen te laten afspelen opdat we afwisselend Nederlands, Russisch, Spaans, Engels en Vietnamees te horen zouden kregen. Maar misschien werd deze gedachte in mij getriggerd door het feit dat de film in het Engels een geheel andere titel heeft (namelijk If Yes, Okay) dan in het Nederlands. Veel vragen blijven echter onbeantwoord.

De leukste scene is die wanneer Amy en de chauffeur met zichtbaar plezier twee flipperkasten bespelen op de elektronische muziek van Dick El Demasiado. Dit is het enige moment in de film dat Amy lacht, en de aandoenlijke pretentieloosheid van het swingende tafereel creëert voor het eerst een direct gevoel met de film. Meer muzikaliteit en tempowisselingen in de montage zou de film goed hebben gedaan. Op een meer intellectueel niveau is er de scene in het Kabuki toneelstuk waarin Amy’s theatervader en de chauffeur (die in het toneelstuk zichzelf speelt) competitief een diorama in elkaar knutselen dat de misère van de mens verbeeld. Hier ontstaat een ‘droste-effect’ van een diorama (knutselwerk) in een diorama (toneelstuk) in een diorama (speelfilm) in een diorama (het rijke oeuvre van Verdult). Ondertussen declameert de Kabuki versie van Amy: “Wat lijken de maquettes precies op de werkelijkheid! Alles is zo kinder-achtig. Jullie wereldje is gewoon dood!”

De film is misschien niet in de eerste plaats bedoeld voor een publiek dat vermaakt wil worden na een dag vergaderen en rapporteren, maar studiemateriaal voor hen die zich willen verdiepen in de werking van film en verhalen. Zoals er ook bandjes zijn die vooral door muzikanten worden gewaardeerd en een inspiratie zijn voor anderen om ook een bandje te beginnen. Het zou daarom goed zijn als er meer van dit soort films verschijnen. Het geeft stof tot nadenken wat een speelfilm kan zijn in de handen van beeldende kunstenaars. Het is eigenlijk heel jammer dat kunstenaars zelden in de gelegenheid worden gesteld om met het medium te experimenteren. Met een fractie van het budget van een commerciële speelfilm of serie kunnen kunstenaars ons iets interessanters voorschotelen. Zo heb ik vroeger ook genoten van de VPRO die zendtijd gaf aan jonge creatieve makers die geen verstand hadden van het televisievak en daardoor de televisie met de meest interessante en eigenzinnige (en ook vervelende) programma’s verrijkten. Maar wacht even… was Verdult daar niet begonnen?

‘Als uw gat maar lacht (If Yes OK)’ van Dick Verdult is vanaf 14 september 2023 te zien in verschillende filmtheaters in het land. Check uw dichtstbijzijnde filmtheater voor de vertoningsdata.

De première vond plaats op IFFR  2023 in Rotterdam.

Er vinden ook speciale vertoningen plaats:

do 7 sept De Balie, Amsterdam | docu ‘It is true but not here’ over Dick Verdult + nagesprek
wo 13 sept Lab-1, Eindhoven | filmpremière met cast en crew
vr 15 sept Lab-1, Eindhoven | film + concert Dick El Demasiado
za 16 sept Chassé Cinema, Breda | Q&A + Lelijke Gedichten en aansluitend Dick El Demasiado concert in Club Solo
za 17 sept De Balie, Amsterdam | film + concert Dick El Demasiado
di 19 sept Eye on Art, Amsterdam | film + Ugly Poems
vr 22 sept Kriterion, Amsterdam + Lelijke Gedichten
wo 27 sept Mimik, Deventer + concert Dick El Demasiado
vr 29 sept Fc Hyena, Amsterdam + concert Dick El Demasiado
za 30 sept Murf/Murw Festival, Tilburg | concert Dick El Demasiado