Praag, van DIY naar een hybride kunstpraktijk

De reis vond plaats begin november, het hoogseizoen van de Praagse kunstscene. Deelnemers aan de studiereis: Mike Rijnierse (Quartair), Jeroen van der Hulst (1646), Arthur Cordier (The Balcony/Susan Bites), Frits Dijcks (…ism project space/Jegens & Tevens), Marius Lut (Billytown/alternative art guide), Jeannette Slütter (Locatie Z/Pip expo), Marie Civikov (Æther Haga/Jegens & Tevens), Trijntje Noske (Annastate) en Michelle Schulkens en Mischa Poppe namens Stroom Den Haag.

Het hedendaagse kunstenveld in Praag is jong. De eerste initiatieven ontstonden in de jaren ’90 kort na de val van het communisme, maar de echte groei vond plaats in de periode 2005-2015. In verschillende wijken van de stad schieten kunstenaarsinitiatieven als paddestoelen uit de grond. Naast circa 30 kunstenaarsinitiatieven zijn er nog zo’n 5 galeries en 5 geïnstitutionaliseerde presentatie-instellingen.

Futura behoort als een van de eerste podia voor hedendaagse kunst in Praag tot de meer gevestigde institutionele tentoonstellingsruimten. Futura beschikt over 500m2 expositieruimte en is overwegend internationaal georiënteerd. Ook het publiek is internationaal en bestaat voor een belangrijk deel uit kunstprofessionals en toeristen die gericht voor de kunst komen. Daarnaast is er een populaire selfiesculptuur van publiekslieveling David Černý in de tuin. Studenten zijn tijdens openingen vaak te vinden in de kelderruimte. Ondanks de institutionele positie van Futura bestaat de organisatie nog steeds uit slechts twee personen. Het is een probleem waarover we deze week wel vaker zullen horen.

De voormalige directeur van Futura Michal Novotný ontmoeten we in de National Gallery (Národní Galerie), waar hij nu een jaar conservator hedendaagse kunst is. Národní Galerie is het staatsmuseum voor beeldende kunst en geworteld in oude bureaucratische structuren. Moderne- en hedendaagse kunst druppelt er alleen in retrospectieve tentoonstellingen binnen. Aan collectievorming wordt niet gedaan en er is geen dialoog met de kunstscene in de stad. Ondanks zijn ervaringen bij Futura gelooft Novotný niet dat samenwerking tussen het (staats)museum en het vrije hedendaagse circuit mogelijk is. De ‘mindset’ is zo verschillend dat het alleen maar tot conflicten zal leiden. Daarom gelooft hij dat het beter is om los van elkaar te opereren. Hij oogt enigszins vermoeid en moet toegeven dat het ook binnen het museum een hele strijd is om een actueler programma tot stand te brengen. Want ondanks alle politieke veranderingen zitten veel mensen nog op hun oude post, zowel binnen het museum als op het Ministerie van Cultuur.

Het is tekenend voor de huidige situatie in Praag. Terwijl in het circuit volop vernieuwing plaats vindt, blijven de ontwikkelingen bij de overheid ver achter. Net als voor andere kunsten is er naast een stedelijk ook een landelijk budget voor beeldende kunst. Maar er is weinig kennis over hoe het kunstenveld werkt. Subsidies worden per kalenderjaar uitgekeerd en aanvragen dienen al lang voor de jaarwisseling te worden ingeleverd. Dan is het vele maanden wachten op de uitslag en tegen de tijd dat het toegekende budget binnen is, is het al juni. Dan is er nog een half jaar over om het geld te besteden. Het gevolg is dat er van september tot november elke dag een of meer openingen plaatsvinden en er van januari tot april geen geld is om programma te draaien. De oude bureaucratie draait nog op volle toeren. Daarbij komt dat er voor individuele kunstenaars vrijwel geen subsidiemogelijkheden zijn, dus iedereen begint een ‘artist-run gallery’ omdat het de enige manier is om voor subsidie in aanmerking te komen en een praktijk op te bouwen.

We ontmoeten veel kunstenaars en curatoren met een ‘do-it-yourself’ mentaliteit. Zij steken veel energie in het opzetten van kunstenaarsinitiatieven die zonder uitzondering galleries worden genoemd. De term artist-run space lijkt niet populair. Dat heeft waarschijnlijk ook met de dynamische situatie te maken. Hoewel er nu subsidiemogelijkheden zijn om iets te starten, lijkt niemand er gerust op dat dat zo blijft. De situatie is nu uitzonderlijk. Tsjechië kent een zeer sterke economische groei en Praag is een toeristische trekpleister van jewelste geworden. Het is een welvarende stad en het kunstbudget groeit mee. En ook hier is de kunstwereld onderdeel van gentrificatie en internationalisering. Maar veel vertrouwen in de politieke ontwikkelingen is er niet. Veel initiatieven zijn op zoek naar een zogenaamde ‘hybride’ organisatievorm die meer toekomstbestendig zal zijn. Hoe die vorm er dan uit zou kunnen zien, wordt echter niet duidelijk.

Een van de meer hybride presentatieplekken is Karlin Studios. Deze aan Futura verbonden presentatieruimte en residencyplek is gevestigd op een schitterend kazerneterrein waar ook een filmhuis, speelterrein en feest- en horecaruimten deel van uitmaken. Karlin Studios is minder formeel en conceptueel dan Futura en past meer in de lokale omgeving. Ten tijde van ons bezoek is Daria Melnikova uit Riga druk bezig met de voorbereiding van een performatieve installatie in de vorm van een bar. Karlin biedt ruimte aan experiment en richt zich vooral op kunstenaars uit Centraal Europa.

We spreken met curator Caroline Kryszton. Ruim twee jaar geleden kwam het initiatief naar deze kazerne en dat bevalt uitstekend. Er is wel minder ruimte voor ateliers (nog 2 gastateliers) dan op de vorige locatie maar er heerst een goede sfeer met een gemixt publiek van studenten, kunstliefhebbers, toeristen en jonge gezinnen die er komen spelen. Maar het huurcontract loopt af in maart 2020 en de toekomst is onzeker. Er wordt wel gesproken met de gemeente maar het gaat zelden over de culturele betekenis. Toch hanteren de onderhandelaars van Karlin Studios een positieve en vriendelijke aanpak. Dat is (voorlopig) de strategie.

MeetFactory is een ander belangrijk kunstencentrum. Het werd in 2001 opgericht door kunstenaar David Černý, wiens beelden je overal in Praag kunt tegenkomen. Na de overstroming van 2002 is MeetFactory nu gevestigd in een voormalige glasfabriek op een afgelegen plek tussen een snelweg en een spoorlijn buiten het centrum. Er is een grote concertzaal voor 800 bezoekers en een theaterzaal, en er zijn twee expositieruimten. Tijdens ons bezoek is er een fraaie tentoonstelling over ‘Lanterna Magika’, de innovatieve presentatie van Tjecho-Slowakije tijdens de wereldtentoonstelling Expo58 in Brussel.

Aansluitend op Laterna Magika zijn er hedendaagse installaties te zien waarin projectie een belangrijke rol speelt. Kostka Gallery is in het aangrenzende ketelhuis van de fabriek gevestigd, een vierkante hoge projectruimte waarin een typografische installatie wordt getoond.

Naast publiekgerichte activiteiten heeft MeetFactory een uitgebreid residencyprogramma op de bovenverdieping van de fabriek ondergebracht. Hier zijn permanent 10 ateliers in gebruik. Er zijn verschillende programma’s waaronder één over ‘Sustainable Studio Practices’ waarin duurzaamheid niet wordt gethematiseerd, maar waarin kunstenaars worden uitgedaagd om hun eigen productiepraktijk eens kritisch onder de loep te nemen. Ook wordt er nagedacht over de identiteit van Centraal Europa in het post-Sovjet tijdperk. Het mag dan 30 jaar geleden zijn, maar de geschiedenis heeft sporen in de ziel achtergelaten die nog niet geheel zijn verwerkt. Gastkunstenaars komen o.a. uit Georgië, Israël en Indonesië en er zijn samenwerkingen met partnerorganisaties in Antwerpen en Valencia.

Aan de andere kant van de stad bezoeken we Pragovka Art District. Nog zo’n verlaten industrieterrein waar multifunctioneel wordt gedacht en gebouwd. We laten de meer commerciële functies links liggen en bezoeken er Pragovka Gallery. De voorruimte gedraagt zich als een traditionele galerie waar fotografische portretten van ‘Young Americans’ worden getoond. Achter de galerieruimte is een grote hal met interessante schetsmatige installaties van een veranderend stedelijk landschap door Collectif W. Alles in een sfeer van young, hip & happening.

In het tegenoverliggende gebouw is nog een expositieruimte waarvoor we enkele trappen op moeten en de pijlen moeten volgen. Uiteindelijk komen we in The White Room, een van onder tot boven wit gesauste ruimte waarin twee eenzame installaties staan opgesteld. Deze white cube heeft een blikverruimend effect. Aandachtig bekijken we de opgestelde autobiografische constructies van Robert Palúch die bestaan uit zorgvuldig bewerkte meubeldelen en oude deuren.

Terug in het centrum van Praag worden we bij Petrohradská kolektiv ontvangen met een visuele presentatie over deze broedplaats. Het is opvallend hoe communicatief de Tsjechen zijn ingesteld. Niet alleen tijdens onze afspraken maar ook bij meer spontane bezoeken in de kleinste initiatieven worden we steevast getrakteerd op een openhartige introductie van minstens 20 minuten in vlot Engels. Het bevestigt het idee dat de Praagse kunstscene veel profijt heeft van gastvrije relaties met buitenlandse bezoekers. Na de presentatie bezoeken we enkele kunstenaars die er een (gast)atelier hebben: twee jonge Georgische broers uit een afgelegen dorp waar kunst niet bestaat, een Koreaanse residente die fotografisch op zoek is naar haar eigen identiteit en een abstracte schilder uit Brno die er een vast atelier heeft. In totaal zijn hier 60 kunstenaars gehuisvest in 38 ateliers waarvan enkelen voor residencykunstenaars.

Daarna is het tijd voor de wekelijkse opening van een nieuwe tentoonstelling in de expositieruimte Jedna Dva Tři gallery dat onderdeel is van Petrohradská kolektiv. Hier ontmoeten we de Amerikaanse Anna Reutinger en de Frans-Zwitserse Garance Wullschleger die elkaar in Italië tegenkwamen en nu hun eerste samenwerkingsproject tonen in Praag.

Litost is een nieuw curatoreninitiatief. Miloslav Vorlíček ontvangt ons hartelijk in de galerie die, zoals de meeste kunstruimtes, aan de achterzijde van een appartementengebouw is gehuisvest omdat de huurprijs aan de straatkant aanzienlijk duurder is. De initiatiefnemers zijn in 2018 vanuit Londen naar Praag gekomen met een startbedrag waarvoor je in Londen misschien twee maanden zou kunnen bestaan. Ze hopen in Praag een betere start te kunnen maken. Het klimaat is er vriendelijker voor nieuwkomers. Er heerst een collegiale sfeer en de verwachting is dat er groeimogelijkheden zijn in Praag. Litost is vooral gericht op inhoudelijkheid en benadert de beeldcultuur vanuit een etymologisch standpunt. Elk seizoen hanteert het een andere etymologisch begrip als achterliggend uitgangspunt. Dit jaar was dat Lythos (van Litost) en volgend seizoen wordt programma gemaakt over de relatie tussen object en tijd vanuit het begrip Object-Duration. Er worden vier groepstentoonstellingen gemaakt met verschillende curatoren. Daarnaast wordt er veel aandacht besteed aan het organiseren van publieke bijeenkomsten.

Bij etc. gallery bezoeken we de screening van het samengestelde videoprogramma ‘The Urge to Share’. Presentaties zijn hier het resultaat van inhoudelijke projecten rond sociale en politieke onderwerpen die hun weg vinden in bewegend beeld. Vanwege de afgelegen ligging in een woonwijk is er geen doorlopende programmering. Vanavond is er een programma rond internet-based content. Het blijkt de drukst bezochte avond ooit. We zien er ook curatoren die we elders hebben ontmoet. De schrijver en samensteller Tomas Kajanek leidt de projecties tweetalig in maar de Engelse versie is aanzienlijk korter. Gelukkig maar want de video’s zijn interessant genoeg en zeer onderhoudend. Bij de uitgang ligt ook een uitvoerige gratis mee te nemen reader over het inhoudelijk onderzoek dat er aan voorafging.

Bij FCCA (Center for Contemporary Art Prague bezoeken we twee tentoonstellingen die in veel opzichten elkaars tegenpolen zijn. In de ene ruimte (Cursor Gallery) worden digitale fantasieën rondom de geslachtsdaad in hippe animatievideo’s gevisualiseerd terwijl in de andere ruimte een serie nostalgische foto’s van podia in gemeenschapscentra (Houses of Culture) uit de Sovjettijd worden getoond. Terwijl ik dit schrijf bedenk ik me dat het begrip ‘gemeenschap’ natuurlijk wel een belangrijke link is tussen de twee exposities.

Een van de bijzonderste ontmoetingen vindt plaats bij INI Project, een alternatieve projectruimte dat ook als werkruimte dienst kan doen. Daar is zojuist Magdalena Kwiatkowska met haar project gestart en zij heeft besloten om de expositieruimte ter beschikking te stellen aan een groep dakloze vrouwen. Ze heeft ze ontmoet bij een wasserette in de buurt. Zelf heeft ze ook nog geen idee waartoe het project precies moet leiden, maar de daklozen voelen zich er al aardig thuis en dit is de derde dag. De televisie staat aan, de etensresten liggen verspreid over de vloer, een vrouw zit op de bank met een groot mes te spelen en het ruikt al aardig naar de uitwerpselen van de aanwezige hond. We besluiten niet in de expositieruimte zelf maar in de hal met de curator te spreken en de jonge Poolse (in Praag woonachtige) gastkunstenaar komt tien minuten later binnen en sluit aan. We hebben veel vragen, maar de kunstenaar beantwoordt de meeste vragen met het eenvoudige uitgangspunt dat zij hier de mogelijkheid heeft om dit te doen en dat dit een manier is om iets voor een ander te betekenen. Tijdens het schrijven van dit artikel besluit ik de Facebookpagina van INI Project nog maar eens te bezoeken om te zien hoe het er nu voor staat. Daar zie ik dat een bezoeker een kerstboom heeft gekocht voor de groep. Verder wordt er veel gegeten en zijn ze bezig met kleren wassen voor mensen uit de buurt zoals dat ook de bedoeling was. Het project loopt dus al 6 weken en is nu halverwege. Ik blijf benieuwd hoe deze mensen straks weer op straat worden gezet.

We bezoeken nog vele kleinere locaties voor hedendaagse kunst. Opvallend is dat veel van deze plekken zijn verbonden met horeca. 35m2 is er een van. Zoals de naam al doet vermoeden, biedt het een bescheiden expositieruimte aan jonge academieverlaters. Het is gelegen achter een café en heeft er duidelijk een relatie mee. Hetzelfde geldt voor Space NoD, een strakke galleryspace dat, net als 35m2, alleen via het café te bezoeken is.

Ook de grotere locaties zoals Petrohradská kolektiv, MeetFactory, Karlin Studios en Pragovka Art District beschikken over horecafaciliteiten om bezoekers aan zich te binden. Wellicht is het een antwoord op de transformatie die in veel moderne steden plaatsvind: van winkelcentrum naar uitgaanscentrum. Of het is de eenvoudigste route naar het verwerven van eigen inkomsten en een jong publiek. Het begin van de hybride plek…

Epiloog

Op de laatste dag van de studiereis bezoeken we DOX, een nieuw museum voor hedendaagse kunst. Een plek waar we al veel over gehoord hebben en waarover de meningen verdeeld zijn. Het (fabrieks)gebouw is architectonisch gemoderniseerd en oogt up-to-date. Maar eenmaal binnen valt het programma behoorlijk tegen. Er is wel een aardige tentoonstelling over het begrip ‘tijdloosheid’ in de Russische moderne kunst, maar deze is gesitueerd in achterafzalen die door weinig bezoekers worden gevonden. De kunst is hier ondergeschikt aan de beleving van het museum als geheel. Je kunt er uitstekend wandelen, er is net zoveel verkeersruimte als expositieruimte en de museumshop is buitenproportioneel. Slenterend door het museum kom je verschillende monumentaal opgestelde kunstwerken (XL) tegen die zich graag laten fotograferen. En kinderachtige humoristische teksten als onderdeel van de huisstijl. Het logo van DOX bestaat uit een vierkant, een cirkel en een kruisje en dat zegt eigenlijk genoeg. Kunst wordt hier teruggebracht tot een eenvoudig te verteren snelmenu. En net als op de middelbare school worden de belangrijkste inzichten opgedaan bij de toiletten.