Een groeiend archief in Altered Breath
Met deze regels begint de begeleidende tekst van Inge Pollet voor de tentoonstelling Altered Breath bij Plaatsmaken in Arnhem. Haar stuk leest als de ervaring van de expositieruimte waar het project plaats vond, alsof de muren een stem hebben gekregen en vertellen over wat er het afgelopen jaar is gebeurd en gemaakt. Deze eerste paar zinnen zeggen heel bondig alles over de kern van het project; het samenvloeien van verschillende werkwijzen, het verbinden van ideeën of meer nog het samen verder werken aan elkaars ideeën en werk van de één gebruiken om later ook jouw werk door te geven aan weer een ander. Er ontstaat een totaal werk, iets waarvan nog maar moeilijk te zeggen is door wie het nu eigenlijk gemaakt is. Een actieve verzameling die beweegt.
Het concept dialoog is de laatste tijd goed vertegenwoordigd in kunst-exposerend Nederland. Misschien valt het me op omdat ook mijn eigen projecten zijn gebaseerd op het idee van een gesprek, van samenwerken met peers en publiek, en van jezelf uitdagen voorbij vaste denkpatronen te gaan. Elke keer zijn ze gevoed door de nieuwsgierigheid naar wat er zou kunnen ontstaan, nieuwsgierig naar wat het kijken met je doet of de manier waarop je kunst (anders/opnieuw/intenser/bewust) kan ervaren. Ik vind het boeiend om te zien hoe kunstenaars en kunstruimtes het basisgegeven dat nieuwe ideeën niet solitair ontstaan, onderzoeken en vormgeven. Duo-exposities, juxtapositions, en in dit geval het gebruiken van elkaars werk en reageren op dat wat de ander heeft gemaakt, met beeld én tekst.
Voor productiehuis en tentoonstellingsruimte Plaatsmaken in Arnhem bedacht gastcurator Wouter Venema een project waarin kunstenaars en dichters in koppels samenwerken en het gemaakte werk een reflectie is of wordt op het werk van een ander koppel. Niet alleen de koppels onderling werken samen maar de werken van alle koppels gaan ook een interactie met elkaar aan. Het is een opstapeling van reacties. Dat zou kunnen verwarren, de makers worden immers bijna onzichtbaar, de eigen stijl en de technieken worden naar elkaar toe getrokken en overlappen elkaar, maar hier zorgt de opstapeling juist voor de duidelijke eenheid in de tentoonstelling. Alles lijkt mee te werken aan een installatie waarin de ideeën en woorden en beelden samenkomen en er geen aparte makers meer zijn. Geen titelbordjes, geen looplijst, maar één grote som der delen. Zelfs de affiches van de exposities zijn zo opgebouwd: verschillende zeefdrukken voor elke afzonderlijke expo, en een vijfde waarin alle voorgaande samen komen.
Het werk van Wouter Venema dat hij als kunstenaar maakt legt de basis voor het plan dat hij voor Plaatsmaken heeft ontwikkeld; hij gaat er van uit dat zijn kunstwerken elkaar niet opvolgen maar dat alles samen als het ware één groot werk is dat continu doorgaat, groeit en zich ontwikkelt. Het is precies het uitgangspunt in Altered Breath.
Ik bezoek Plaatsmaken pas bij de afsluitende vijfde tentoonstelling, het slotstuk van vier maal drie maanden lang werken en exposeren. In de expositieruimte zijn tientallen zeefdrukken en tekeningen, bedrukte DIRK-reclamefolders en ander werk op papier naast elkaar te zien. De werken hangen precies uitgelijnd op de bovenkant van het papier. Het geeft de lange rij een prettig rustige uitstraling maar het doet ook iets met de verbinding tussen de werken. Alsof ze aaneengeregen zijn. Zoals de lange smalle stroken papier die hier en daar van boven aan de muur tot onderaan op de vloer hangen en zijn volgeschreven met dichtregels. Ze zijn een aaneenschakeling van woorden en associaties waarin je even zou willen wegzakken. Een doorgaande stroom. Zo zijn de vellen papier bij elkaar in de rij zonder duidelijk begin en eind, ook een onafgebroken reeks beelden en sferen.
Eén korte tekst zie ik steeds terugkomen, op verschillende vellen en steeds in dezelfde grootte. De woorden staan losjes bij elkaar in een ovaal vorm, van veraf lijkt het op een stempel met symbolische versiersels. Van dichtbij kan ik de woorden lezen maar niet perse in een begrijpelijke zin, de woorden springen als losse onderdelen door elkaar, waardoor je de volgorde en dus de betekenis ervan als kijker zelf mag opmaken.
Het idee van het in elkaar overgaan van de verschillende werken en het -daardoor- vervagen van de maker is een spannend gegeven, en toch ben ik blij met dit herkenbare terugkerende patroon. Het maakt mijn kijken minder vrijblijvend. Het is fijn om weg te zakken in bijvoorbeeld de dichtregels, of in de beelden die je worden aangeboden, maar het is nog fijner als je weet dat er een kader is, een grens of in dit geval een ijkpunt in de vorm van een terugkerende stempel. Het geeft je een richting om te denken, te kijken, en verder te gaan.
Ik merk dat een aantal andere werken precies hetzelfde doen, zoals de tekening van Astrid Nobel, een werk dat als een van de weinige in de tentoonstelling op zichzelf staat.
.
Op een groot vel zwart papier zie ik een ritme van witte golven, steeds kleiner wordend en langzaam verdwijnend in het zwart. De donkerte gaat over in de rand van het papier. Als kijker krijg je een bijzonder perspectief op deze getekende golven; het is anders dan wat je ziet vanaf het strand, het is alsof je midden in de zee en ietsje hoger staat, je kijkt van bovenaf op het water en je ziet golven zover je kan kijken, totdat het te donker is om ze nog gewaar te zijn. De zee in de nacht. Astrid bezocht het strand ’s nachts en vond daar fysieke ruimte maar ook denk-ruimte. “Dat wat niet werkelijk belangrijk is bestaat daar niet, het is ook onmogelijk eraan te denken” schrijft ze.
De overgang van zee naar lucht intrigeert me elke keer, ergens is het één opeens het ander geworden maar een duidelijk moment daarvoor is er niet. In de tekening is het net zo, het wit wordt langzaam helemaal zwart, ergens tussen dromerig en realiteit, een tussenin. Ik herinner me dat ik las over schrijver Romain Rolland die in een brief aan zijn vriend Sigmund Freud schreef over het ‘oceanische gevoel’ als bron van alle religieuze energie. Het beeld van de oceaan dat doorgaat zo ver je kan kijken, geeft een gevoel van eeuwigheid en onbegrensdheid, een verbondenheid met het al. Een mystieke ervaring, alsof je dit moment voor altijd vast wilt houden, te vergelijken met de modernere term ‘in het nu aanwezig zijn’ waarin je ook eeuwigheid ervaart. Het idee van oneindigheid geeft rust, maar de begrenzing die de horizon stelt, geeft geborgenheid. De begrenzing doet me denken aan die terugkerende patronen in de expositie. Af en toe een herkenbaar beeld, een herkenbare tekst. Er is ruimte en vrijheid om in te verdwalen en tegelijkertijd is er de begrenzing van herkenbare dingen. Dat laatste werkt bij mij in deze tentoonstelling heel goed; een kader waarbinnen ik kan bedenken en verdwalen en verdrinken wat ik wil, maar er is een grens in zicht.
Freud kon zich trouwens niet vinden in de term, in die zin dat hij moest bekennen het gevoel nooit zelf te hebben ervaren. Gevoelens analyseren was een ingewikkeld iets, zei hij.
Astrid verzamelde kokkels op het strand en maalde de skeletten tot een poeder waarmee ze zeefdrukken maakt. Ze gebruikte stookolie, zand, walvisbot en zeewater om verf te maken. Het zijn materialen die ze vond op Ameland, de plek waar ze is geboren en getogen. Het eiland is belangrijk voor haar, het gaf haar dromen en rust, en geeft haar nu ook materialen. Over elk materiaal dat ze gebruikt kan ze vertellen waar ze het vond en wat het op het eiland deed, waarom ze het op die specifieke plek vond. Astrid kiest ervoor inhoudelijke materialen te gebruiken, materialen die al een leven achter de rug hebben en zijn doordrongen van een eigen verhaal. Zo is er een uitgedachte en sterke samenhang tussen idee, proces, onderwerp en uiteindelijk beeld.
Ik lees de tekst van Pollet nog een keer. Nu ik de werken heb bekeken met genoeg aandacht, en er iets meer over te weten ben gekomen -over de werkwijze en de pigmenten van Astrid bijvoorbeeld- vind ik het nog vele malen mooier. “Al deze gebeurtenissen nam ik in mij op. (…) Zo groeide ik binnen een jaar uit tot een in, een inwetende, een inwoner, een insider, een ingewand, zacht sussend in de ochtend”.
De expositie Altered Breath is te zien tot en met 21 juli 2023 in Plaatsmaken, Klarendalseweg 82a in Arnhem.
Er is werk te zien en te lezen van Marijn van Kreij, Ananda Serné, Astrid Nobel, Dorien de Wit, Bernice Nauta, Hannah van Binsbergen, Müge Yilmaz en Vicky Francken, de vormgeving van de speciale uitgave zevenblad is van de hand van Kaisha Murzamadiyeva .
Bronnen:
Quote Inge Pollet: Zevenblad, jaargang 3 #4 juni 2023, magazine voor poëzie en beeldende kunst; quote Astrid Nobel: astridnobel.nl ; briefwisseling Sigmund Freud & Romain Rolland uit 1927, gepubliceerd in Freuds Onbehagen in de cultuur uit 1930.