ShiZO – de gevangenis binnen de gevangenis als installatie
Op het Spuiplein in Den Haag staat een grijze kubus. Het is er niet geplaatst vanwege het Escherjaar, zoals de grijze kubussen die op het stadhuis zijn geplakt. Het staat er om aandacht te vragen voor de toestand waarin de Russische oppositieleider Aleksej Navalny momenteel verkeert. Het is een reconstructie van de isoleercel waarin hij in twee jaar tijd al 150 dagen heeft doorgebracht. Het is gemaakt door zijn broer Oleg Navalny, die kunstenaar is en het Russische gevangenissysteem van binnenuit kent, omdat hij er ook 3,5 jaar in terecht is gekomen. Het project krijgt daarmee een dubbele lading. En dan staat het ook nog in Den Haag…
Er is een dunne scheidslijn tussen activisme en kunst. Het een kan van het ander gebruik maken, maar helemaal overlappen lukt nooit. Het doel van activisme is wezenlijk anders dan dat van de kunst. Versterken kunnen ze elkaar wel. Met behulp van een kunstzinnige ingreep kan het perspectief worden veranderd en daarmee ruimte worden gecreëerd voor de zichtbaarheid van het meest kwetsbare: menselijkheid.
Daarom heb ik mij aangemeld als vrijwillige suppoost/bewaker bij deze installatie. Omdat ik wat Russisch, Nederlands en Engels spreek, werd ik meteen op de eerste dag ingeroosterd en heb ik met verschillende bezoekers kunnen spreken.
ShiZO staat met grote cyrillische letters op de zijkant van de kubus geschreven. Het staat voor ‘isolatiecel’ (штрафной изолятор) en is de meest afgezonderde vorm van detentie. Aleksej Navalny die zich ook in gevangenschap nog steeds uitspreekt tegen Poetin, corruptie in de Russische overheid en de onzinnige oorlog in Oekraïne, is er de afgelopen twee jaar al 11 keer naar toegestuurd. Elke kleine overtreding van de huisregels in de strafkolonie, zoals het verkeerd knopen van het gevangenisuniform, kan een aanleiding zijn voor verbanning naar ShiZO. Het is een gevangenis binnen een gevangenis, waar men geen enkel contact heeft met de buitenwereld of met de rest van de gevangenis.
De deprimerende ruimte wordt nauwelijks geventileerd. Via een klein raampje komt enig daglicht naar binnen en daarna moet men het doen met het zwakke oranje schijnsel van de lamp boven de deur. Het houten bed, waarop een vies dun matrasje ligt, wordt ‘s avonds om 9 uur door een bewaker neergelaten, en ‘s ochtends om 5 weer opgehaald. Daarna rest er een vastgeschroefde kruk en een klein tafelblad dat onder het bed is gemonteerd. Het keramische gat dat voor toilet doorgaat is met opzet asymmetrisch en scheef gemonteerd zodat je daar ook niet lekker kunt staan. De muren zijn bobbelig en puntig (en worden in het Russisch ironisch ‘muren van bont’ genoemd) om leunen tegen te gaan. De wastafel is van metaal omdat een keramische versie zou kunnen worden gebroken en de scherven een wapen kunnen worden. De gevangene leeft volgens een strak dagschema dat in de cel is opgehangen. Er hangen twee camera’s in de hoeken om de gedetineerde een mogelijk gevoel van privacy te ontnemen en door de intercom schettert voortdurend een stem die de huisregels onophoudelijk opsomt.
Deze installatie bevat verder geen dichterlijke vrijheden die duidelijk maken dat het hier een kunstwerk betreft. Van buiten doet de kubus enigszins denken aan de installatie ‘S.A.C.R.E.D.’ van AI Wei Wei, die zijn gevangenschap in China in 2013 heeft vormgegeven in 6 kijkdozen waarin scenes uit zijn detentie-ervaringen in de vorm van diorama’s zijn weergegeven. De kunstenaar en zijn bewakers spelen daarin zelf ook een rol. In ShiZO blijft de cel leeg. Bezoekers worden uitgenodigd om er zelf in plaats te nemen. Dat maakt dat deze installatie meer activistisch dan artistiek is dan die van Ai Wei Wei. Het gaat hier minder om de ‘verbeelding’ en meer om de ‘verplaatsing’ in andermans situatie. Wanneer de deur van de cel gesloten is en men in de schemer op het krukje zit is met name het geluid van de intercom gekmakend. En dat al na een paar uur.
De installatie heeft eerder gestaan in Berlijn (voor de Russische ambassade), Parijs (achter het Louvre), Düsseldorf en vorige week nog in Slot Loevestein als onderdeel van de tentoonstelling ‘Monddood – Politiek gevangen’. Hier, op het regenachtige Spuiplein, staat het object op zichzelf, midden in de stad van vrede en recht. In Berlijn en Parijs mochten bezoekers schrijven op de buitenzijde van de cel. Boven de ingang van de cel staat in het Russisch geschreven “Putin, Den Haag wacht op je”. Ik wacht met hen mee. Wat kun je anders doen? Veel bezoekers die ik spreek vragen zich dat af. Of hen nu gevluchte Russen zijn, Oekraïners, Nederlanders of internationale studenten die het nabij gelegen conservatorium uit lopen.
Een jonge Russische vrouw komt Utrecht om drie witte rozen neer te leggen. We kiezen samen een plek aan de buitenzijde, bij het informatiepaneel. Daar heeft Oleg Navalny ook een tekening gemaakt van de badge die door zijn broer in de gevangenis wordt gedragen. Normaal gesproken staat daar een rode diagonale lijn op, wat wil zeggen dat de gevangene een crimineel is. De groene lijn, die Navalny draagt, wordt geassocieerd met moslimterorrisme opdat de bewakers direct kunnen aflezen wie zij met nog minder medemenselijkheid mogen vernederen. Alles in ShiZO is er op gericht om de gevangene te dehumaniseren en te breken. De 35 minuten leestijd die per dag is toegestaan volgens de huisregels, is voor Navalny onlangs sterk verminderd. Met dit soort informatie dat af en toe naar buiten sijpelt, wordt de installatie verder ‘aangekleed’. Informatie is wat deze cel als installatie afmaakt.
ShiZO is in Den Haag nog zelf te bezoeken tot en met aanstaande zaterdag 13 mei 2023. Daarna gaat de cel naar Praag.
De bewakers bij de cel in Den Haag zijn goedaardig en voorzien de bezoekers van nog meer informatie over de zaak Navalny, die na een eerdere poging om hem te vergiftigen nu wordt bedreigd met een langzame stille dood, buiten ons zicht. Daarom staan we op het Spuiplein, omdat we dat niet accepteren. Zichtbaar maken is het doel van de actie, zoals dat ook een doel is in de kunst.
Behalve een bezoek aan ShiZO kun je meer informatie vinden via onderstaande link naar de website bij deze actie. Ook kun je er een digitale steunbetuiging achterlaten.
