No Access – welkom in de schuilkelder van het bestaan

Nu het beeld van Europa en haar relatie tot de rest van de wereld zo snel veranderd, is het goed om af en toe stil te staan en verschillende verhalen en perspectieven bij elkaar te zetten. No Access toont aan de hand van videowerken een verzameling documentaire ervaringsverhalen en artistieke statements over de harde en zachte grenzen van onze maatschappij. Die grenzen hebben we zelf nog niet eens zo heel erg lang geleden getrokken en ze zijn vaak onzichtbaar of zelfs fluïde. Tegelijkertijd worden ze op hardhandige wijze verdedigd. In de ondergrondse ruimten van het voormalige NAVO-hoofdkwartier, hebben de ervaringen rond migratie een plek gekregen. De locatie werkt op een bijzondere manier mee met de tentoonstelling. Het functioneert als museum, aanmeldcentrum, doolhof en als geheime schuilplek voor verhalen die veel mensen niet meer willen horen. Maar ze bestaan.

Zelfs wanneer je door de groen aangelichte lege hoofdader van het complex loopt, en slechts geluiden van de videoprojecties hoort, is de aanwezigheid van die verhalen voelbaar en soms nog sterker dan met beeld. Zo horen we de 16-jarige Abdulaal volksliederen zingen van de landen die hij heeft doorkruist. De uit het hoofd geleerde liederen waren een manier om contact te krijgen met de nieuwe omgeving. Het gefilmde portret van de jongen voegt daar nauwelijks iets aan toe.

Daar tegenover staat het gezicht van Massamba Seve, een vrolijke Senegalees die vertelt over zijn thuisleven. Kunstenaar Adrian Melis laat hem in The Smiler net zo lang glimlachen tot het lachen hem vergaat. We zien hoe de lach op zijn gezicht op pijnlijke wijze veranderd in een grijns die niet meer vol te houden is. Het mooie leven waarover hij in een voice-over vertelt, verandert in een sprookje dat naar de achtergrond verdwijnt. Het beeld is aangrijpend en betoverend.

Naast dergelijke state-of-minds kunnen we in de tentoonstelling ook kennisnemen van persoonlijke vluchtverhalen die met behulp van animatietechnieken zo gedetailleerd mogelijk worden herverteld. De onzekerheid van het nomadische bestaan, de mensensmokkeleconomie en de visuele transformatie die vluchtelingen ondergaan om in Europa als mens te kunnen worden gezien, laten zien hoe deze periode van onveiligheid, uitputting en leegte wordt beleefd.

Tegenover deze ervaringsverhalen staat de vertoning van Threshold to the Kingdom waarin Mark Wallinger de aankomst van zakelijke reizigers op London City Airport. Nietsvermoedend passeren zij in slow-motion de automatische deuren van de aankomsthal van het vliegveld. Van grenzen lijkt opeens geen sprake meer. Het is de visualisatie van ‘het privilege’ in optima forma. Dat kunnen we niet zeggen van de groep migranten die geduldig, maar tevergeefs, wacht op vervoer en uiteindelijk niets meer lijkt te zijn dan een levende sculptuur op een eenzame vliegtuigtrap in een zee van onmogelijkheden. Adrian Paci, de maker van dit inmiddels beroemde beeld moest ook zelf zijn geboorteland ontvluchten. De video is uit 2007, maar heeft niets aan actualiteit en urgentie ingeboet.

En dan is er nog een groep zelfverklaarde grensbewakers in Arizona die niet te beroerd zijn om hun eigen patriottistische waan zonder gene opnieuw op te voeren voor de camera van Yoshua Okón. De ‘cowboys’ hebben het paard vervangen door de pick-up truck en hoewel de ‘indianen/mexicanen’ in geen velden of wegen te bekennen zijn, schieten de sekteleden er vrolijk op los. De resultaten van het kinderspel zien we weer terug in de interactieve projectie Fatal Migrations van Josh Begley and Daniel Alargon. Elke cirkel die we er kunnen aanklikken toont weer een andere sterfplek van een vluchteling die de reis niet heeft mogen voltooien.

Zo heeft elk videowerk in de tentoonstelling wel een tegenpool in een ander werk in de bunker. En soms gaat een werk elders in de tentoonstelling een relatie aan met een werk dat in het verlengde ervan ligt. Het beeld van de vliegtuigtrap van Adrian Paci en de cowboys van Yoshua Okón kunnen we weer doorlinken naar de abstracte video van Josh Begley waarin satellietbeelden van de grens tussen de Verenigde Staten en Mexico in animatie aan elkaar zijn gemonteerd. Het verdient dan ook aanbeveling om na het bekijken van de videowerken nog eens vrij rond te lopen en terug te keren naar ruimtes waar je al bent geweest. Op die manier krijgen de werken in samenhang met elkaar nog meer betekenis. De tentoonstelling is een ecosysteem op zichzelf. De complexiteit van het migratiethema weerspiegelt zich in het bunkercomplex. Een uitweg ontbreekt. Dit is de wereld. Hier moeten we het mee doen. En een ieder van ons heeft een eigen opdracht om de problematische werkelijkheid te verbinden met ons eigen gevoel van (mede)menselijkheid en rechtvaardigheid. Misschien is dat waar deze tentoonstelling over gaat, of in ieder geval de kans toe biedt. Niet om een oordeel te vellen over anderen, of om te komen tot een herdefinitie van ‘wij’ en ‘zij’. Maar om in de afzondering van de ondergrondse schuilkelder tot onszelf te komen en de realiteit te omhelzen en te kunnen waarderen als de wereld waarin wij leven.

Of het nu gaat om de ontroering, de angst, het menselijk leed of de uitzichtloosheid van het bestaan. Het is allemaal deel van het geheel. Ontkennen is zinloos. Met de urgente problemen van onze tijd moeten we er zelfs rekening mee gaan houden dat ook wij, sneller dan wij nu denken, in de schoenen van een vluchteling kunnen komen te staan. No Access is dan in ieder geval een goede introductietraining.

No Access is te bezoeken tot en met 13 november 2022 in het voormalige NAVO-hoofdkwartier, Cannerberg, Cannerweg 798 in Maastricht (bus 48 vanaf het station).

Met werk van Hans Op de Beeck (BE), Josh Begley (US), Sylvain George (FR), Tina Farifteh (IR/NL), Forensic Architecture & Forensic Oceanography (GB), Anita Groener (NL/IE), Mohamad Hafeda (LB), Laura Huygen (NL), Adrian Melis (CU), Yoshua Okón (MX), Adrian Paci (AL), Osman Taheri (AF/NL), Marieke van der Velden en Philip Brink (NL), Sam Yazdanpanna (NL), Cigdem Yuksel (NL), Mark Wallinger (GB).