Fabrika – hub voor kunstenaars in Moskou
Slechts enkele weken geleden brachten we een bezoek aan de kunstenaarshub Fabrika in Moskou. Niet wetende dat het misschien wel eens de laatste keer zou kunnen zijn. Na terugkomst in Nederland blijkt de wereld compleet veranderd en voelt het alsof Rusland 50 jaar terug in de tijd wordt geworpen. Maar ondanks de dramatische actuele situatie proberen we, weliswaar op afstand, het gesprek met kunstenaars en curatoren voort te zetten.
Dit artikel is inmiddels een keer of drie herschreven. De curatoren en kunstenaars die we in Moskou, en later online, hebben gesproken waren heel open over de recente ontwikkelingen in hun land. Maar hun woorden worden ondermijnd door nieuwe dubieuze wetgeving die het simpelweg verbiedt om de werkelijkheid te benoemen. En het laatste wat we willen is onschuldige mensen in gevaar brengen. Deze verhalen zullen daarom in een ander artikel geanonimiseerd worden ondergebracht. Gelukkig is Fabrika directeur Asya Filoppova nog wel in staat om enkele vragen te beantwoorden.
Maar eerst gaan we terug naar de situatie die we zelf hebben ervaren. Ons bezoek aan Fabrika was een mooie ervaring tenslotte. We troffen er een creatieve plek aan zoals we die graag zien. Met veel bedrijvigheid, een gemoedelijke sfeer en interessante tentoonstellingen.
Fabrika is gevestigd in een voormalige 19e eeuwse papierfabriek. Ten tijde van de Sovjet-Unie, werd het een staatsbedrijf onder de revolutionaire naam ‘Oktober’ en werden er voornamelijk stickers geproduceerd. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie werd de fabriek overgenomen door een particuliere vennootschap. Het produceerde nog steeds technisch papier, maar het kon niet concurreren met de groeiende stroom geïmporteerde producten. En in 2005 besloot de directeur van een investeringsmaatschappij om er een creatieve hub te vestigen onder leiding van Asya Filoppova. Dat viel samen met eerste Biënnale van Moskou die als eerste gebruik maakte van de nieuwe tentoonstellingsplek.
Sindsdien ontwikkelde Fabrika zich tot het kunstcentrum dat het nu is, met een brede groep huurders van ateliers en werkplaatsen en met creatieve bedrijven die zich bezig houden met animatie, video en festivals en dergelijke. En er zijn residentieprogramma’s voor zowel Russische als buitenlandse kunstenaars. Presentaties zijn mogelijk in verschillende ruimtes in het gebouw.
In ‘Arthaus’ zien we nieuwe monumentale abstracte werken van Alice Yoffe. Deze ruimte wordt ook gebruikt voor lezingen, screenings en discussies. ‘Olivie’ is de grootste tentoonstellingsruimte van Fabrika. Hier vinden de grotere tentoonstellingen plaats. Tijdens ons bezoek worden we in de entree verwelkomd met beelden van De Fabeltjeskrant. Deze Nederlandse stop-motion poppenserie, waar we zelf mee zijn opgegroeid, is onderdeel van de tentoonstelling ‘TV Trampoline’, waarin de betekenis en herinnering aan kindertelevisie aan de orde wordt gesteld.
De Zweedse curatoren Maria Lind en Andeas Ajixson hebben voor de tentoonstelling hedendaagse kunstenaars uitgenodigd om met dit deel van het collectief geheugen om te gaan. Het geheel levert een speelse en tegelijkertijd confronterende tentoonstelling op, dat een direct beroep doet op het eigen persoonlijke geheugen. Zo moeten we ons beeld van Pipi Langkous bijstellen als we zien hoe de eerste zwarte Zweedse acteur in een eerdere televisieversie opduikt. En van de Joegoslavische serie ‘Professor Balthazar’ zien we de aflevering ‘Monument voor de onzichtbare burger’ waarin het volwassen thema van het onzichtbare individu in de massa tot een grappige tekenfilm voor kinderen wordt getransformeerd. Na de recente arrestaties van demonstranten met blanco borden op de pleinen in Moskou en Sint-Petersburg wordt de relevantie van deze kritische tekenfilm opnieuw aangetoond. Met terugwerkende kracht laat TV Trampoline de kansen en gevaren van televisie als massamedium zien. Het verlichte idee van educatie en emancipatie maakt plaats voor propaganda en onderdrukking. Vreemd genoeg loopt het onderscheid tussen televisie en internet als informatiebron nu dwars door de Russische bevolking en is uitgerekend de generatie die met de kindertelevisie is opgegroeid nu het slachtoffer van giftige staatspropaganda en oorlogsretoriek.
De eerste buitenlandse kunstenaar sinds de Covid pandemie kwam zes maanden geleden naar Moskou, en de laatste kunstenaar moest door de recente ontwikkelingen haar residentie afbreken om terug te keren naar Oostenrijk. In plaats van dat internationale programma is er nu een ‘open call’ voor lokale ideeën die in Fabrika kunnen worden gerealiseerd. Dat leidt ook tot de volgende vragen…
Wat is de functie van Fabrika op dit moment?
Asya Filoppova: “De functie van Fabrika is het ondersteunen van kunstenaars, zowel Russische als buitenlandse, en het bieden van tentoonstellingsruimte en studio’s voor hun projecten. Door de huidige situatie moesten alle artiesten uit het buitenland, die in onze studio’s werkten in het kader van het ‘artist in residency’ programma, vertrekken. Dat is natuurlijk een groot verlies voor ons. Op dit moment zijn we dit programma aan het herschikken en streven we ernaar om lege studio’s en expositieruimtes aan te bieden aan Russische kunstenaars die hier in Moskou blijven en hun werk proberen voort te zetten.”
Welke internationale relaties kan Fabrika nog onderhouden in deze moeilijke tijden?
AF: “We houden contact met curatoren en kunstprofessionals in andere landen, met wie we eerder hebben samengewerkt. Wanneer zij tentoonstellingen of residenties plannen, waaraan Russische kunstenaars kunnen deelnemen, dan kunnen wij deze informatie delen en beide partijen ondersteunen. Ik hoop dat het ons lukt om contact te houden en relaties te onderhouden op basis van wederzijds vertrouwen, begrip en een goede reputatie.”
Hoe veranderen de relaties onder de huidige omstandigheden?
AF: “We hebben nog geen veranderingen meegemaakt in onze persoonlijke en professionele communicatie. Natuurlijk zijn we nu zeer beperkt in de dingen die we kunnen doen. Het is op dit moment bijna niets, we weten niet wat we morgen kunnen verwachten, het kan alleen maar erger worden. Het enige dat ik kan zeggen is dat we ons best zullen doen om door te gaan, om menselijke waarden te delen, om in een culturele dialoog te blijven die erop gericht is om mensen te verenigen.”
Wat zijn de huidige plannen met programmeren en hoe realiseer je die? Hoe belangrijk is het om als kunstcentrum verder te gaan?
AF: “Ik zou deze twee vragen in één combineren. Het belangrijkste plan voor nu is om een reeks korte termijn evenementen te organiseren waar mensen kunnen uiten wat ze voelen en hun ideeën kunnen uitwisselen over wat ze verder kunnen doen. De meesten van ons voelen zich geschokt, bang, verloren, eenzaam, gespannen en dat is volstrekt begrijpelijk. Ik ben er zeker van dat de belangrijkste taak vandaag is om deze verlamming en depressie te overwinnen, of het nu een tentoonstelling, leesgroep, performance of gewoon een discussie met een kopje thee is. Kunstenaars zijn gevoeliger dan andere mensen, maar hebben aan de andere kant een bijzondere creatieve bron. Ik hoop dat deze bron ons allemaal kan helpen om te overleven en ons aan te passen, en om tegenstellingen binnen de kunstgemeenschap op te lossen.”
Voordat we weer verder trekken, brengen we nog een bezoek aan de kantine van Fabrika. Hier worden we overvallen door een gevoel van déjà vu. Het lijkt er op dat we een schilderij van Vincent van Gogh zijn binnengestapt. We proberen ons er niet door van de wijs te laten brengen en eten rustig onze soep. Terug in Nederland kan ik bij het weerzien van de foto’s uit Moskou het niet nalaten om nog even te googelen. En inderdaad… de kantine van Fabrika blijkt een vrijwel exacte kopie van ‘Nachtcafé’ dat Van Gogh in september 1888 in Arles schilderde, toen hij boven het café een kamer huurde. Het was ook de tijd dat zijn meningsverschillen met vakbroeder Gauguin volledig uit de hand liepen… en we weten hoe dat is afgelopen.
