Raumklang @ FIBER met Robin Koek & Zeno van den Broek

Hoe kwam jullie samenwerking tot stand? Waar kwam het aanvankelijk idee voor Raumklang vandaan? 

Zeno: We leerde elkaar kennen tijdens Sonic Acts. We kwamen er achter dat we een gezamenlijke fascinatie hebben voor de relatie tussen ruimte, architectuur en geluid. Wandelend door de stad hebben we ons daar over uitgesproken en bedacht dat we daar samen iets mee konden doen. Jaren later spraken we elkaar opnieuw in Berlijn, waar Robin toen woonde, en toen ontstond het idee voor een project. 

Robin: We groeiden langzaam naar elkaar toe. Ik herinner me dat we in een Aziatisch restaurant iets gingen eten. We hadden een chopstick voor ons liggen en vroegen ons af: hoe zou het zijn als dit een sculptuur is dat uit klank bestaat en waar je echt omheen kan lopen. Dat je de materie kunt ervaren met geluid. Van daaruit zijn we verder gaan filosoferen over een project waarin we dat kunnen realiseren. 

Dat is een hele concrete vraag.

Zeno: Eigenlijk wel. Wat als zo’n chopstick tweeënhalve meter lang is en slechts uit geluid bestaat. Kan dat? Hoe werkt dat? Hoe ervaar je dat? Dit is inderdaad een concrete vraag.

Raumklang is nu een 4-dimensionale sculptuur. Kun je dat uitleggen? 

Zeno: Onze geluidsarchitectuur is locatiespecifiek. We leggen eerst een bibliotheek aan van geluiden die we op en rond de locatie opnemen. Deze spelen we later weer af in de fysieke ruimte waar het werk komt. We plaatsen het in de ruimte en nemen het opnieuw op. 

We zetten het geluid vast in de ruimte. De bezoeker bepaalt zelf het traject. Als je stilstaat blijft het geluidsbeeld gefixeerd in de ruimte. Maar als je je gaat verplaatsen door ruimte en tijd komt het werk tot leven. Het is vergelijkbaar met het bezoeken van een gebouw dat je nog niet kent. Je moet blijven rondlopen om het te verkennen. 

Robin: De lay-out is vooraf bepaald, maar we geven er geen plattegrond bij wanneer men het werk bezoekt. De bezoeker maakt er zelf een beeld bij en zal een ander idee hebben hoe alles tot elkaar is gerelateerd. Binnen het werk wordt op verschillende manieren met tijd gewerkt. Er zijn verschillende varianten van tijd die door elkaar lopen. Er is een textuurlaag die je kunt zien als een muur van geluid of als volume. Maar er zijn ook elementen waarin je iets waarneemt op het specifieke moment. Daarvoor gebruiken we een andere techniek. Dat zijn een soort kolommen waarin zich iets afspeelt. Dat is dus tijdgebonden. 

Zeno: In The Grey Space in Den Haag hadden we de ruimte aan de straat met een lange glazen wand. Bij het raam hebben we field recordings geplaatst van de stad. Alsof de ruit niet bestaat. Meer naar binnen werd het geluid meer abstract waarin ook de toon van de ruimte zelf de basis vormt. Elke ruimte heeft een bepaald klank en toon die we terugplaatsen in de ruimte. Bij het Atrium van het Muziekgebouw zullen we dat ook doen. Dat is een langwerpige ruimte met aan de ene kant het zicht op het verkeer van auto’s en treinen. De horizontale bewegingen van de stad. Aan de Noordzijde is het veel rustiger met zicht op het water en wat we natuur kunnen noemen. Er is meer afstand. 

De omstandigheden bepalen de compositie? 

Zeno: Ja, we gaan helemaal blanco naar de ruimte toe. In de architectuur bestaan ‘follies’. Nutteloze bouwwerken die gebruikt worden om een bepaald architectuur of techniek te laten zien. Je zou kunnen zeggen dat Raumklang een auditieve follie is. 

Hoe  is de keuze voor het Muziekgebouw tot stand gekomen?

Robin: We zijn al lang met FiBER in gesprek en het muziekgebouw stond hoog op onze verlanglijstje als mogelijke plek omdat het een interessante architectuur heeft met een fantastische akoestiek en met de ligging in de stad. Er is er veel dynamiek binnen en buiten.

Zeno: Een voorwaarde voor Raumklang is dat het wel een interessante plek nodig heeft. In een vierkante witte doos wordt het moeilijk. Het muziekgebouw geeft ons heel veel om mee te spelen. 

Jullie hebben eerder gewerkt op de binnenplaats van een klooster in Italië.

Zeno: Ja, dat was nog een prototype dat we met Gaudeamus hebben getest in het kader van de culturele hoofdstad Matera. We hebben daar zoveel geleerd. Toen liepen de bezoekers nog met een grote sensor op het hoofd. We hadden ruim een week in het klooster gezeten en veel bezoekers uit het stadje ontvangen. De mensen waren niet erg bekend met geluidskunst en aanvankelijk nog wat afwachtend. Maar daar hebben we goed kunnen zien wat het met mensen doet. Mensen werden steeds enthousiaster.

Wat beoog je met het kunstwerk? Wat is het voor een bezoeker? 

Robin: Er zijn best veel lagen in die vraag. We hopen dat het werkt als een cognitieve extensie van de zintuigen. Dat het werk nieuwe lagen kan openen. We willen het proces van verkennen en reflecteren op de ruimte stimuleren. Hoe klinkt de ruimte om mee heen? 

Maar gaandeweg is er meer bijgekomen. Ook de speelse interactie is een rol gaan spelen. Er is ook een sociale dynamiek tussen mensen. Je staat ook samen met anderen in het werk en kunt ervaringen ook met elkaar delen. Dat onderzoeken we nu ook. De collectieve ervaring is een nieuw aspect. Bezoekers zijn onderdeel geworden van het werk. 

Jullie hebben verschillende try-outs uitgevoerd?

Zeno: Met V2_ hebben we een langdurige samenwerking. We hebben er verschillende residenties gehad en we worden door hen ondersteund. De try-out periode in The Grey Space was een eenmalige residentie van een week en eindigde met een publiek event. Dat hebben we ook ervaren als de stresstest voor de première tijdens FIBER.  

Robin: In The Grey Space zagen we hoe kinderen terugveerden van een klankmuur en een fysieke reactie hadden alsof het een werkelijk materieel volume in de ruimte was. Dit was heel mooi om te zien.

Wat neem je mee vanuit die eerdere ervaringen?

Robin: Heel veel. Bij een eerder test in juli in V2_ kregen we veel feedback op de draagbaarheid van de elektronica. Hoe voelt het aan? Kan ik hier langer mee rondlopen? Door die focus op draagbaarheid hadden we toen nog weinig tijd gestopt in de oriëntatie in het werk. Gebruikers vonden het werk nogal ambigu, de grenzen van volumes waren nog niet erg duidelijk. Daar zijn we toen nog verder ingedoken en daar hebben we zo veel aan gehad. We beseften dat we alles veel preciezer moesten definiëren qua resolutie en weergave. Daar hebben we nu veel profijt van. 

Zeno: Mensen zijn het niet gewend om geluid in een ruimte op deze manier te ervaren. Wij weten als makers natuurlijk precies hoe het zou moeten werken en gaan het werk met een gekleurde bril (oren) in. Daarom is het belangrijk om met andere mensen te praten over hun ervaringen. 

Het probleem van door techniek bepaalde kunstwerken is dat de bezoeker vaak meer bezig is met de werking van de interface, dan met de ervaring die het doel is van het werk.

Zeno: Dat hebben we gelukkig wel weten te vermijden. We hebben alles zelf custom gemaakt en hebben geëxperimenteerd met koptelefoons met sensoren en rugzakjes. Maar ik denk dat we er in geslaagd zijn om alle techniek is zoveel mogelijk weg te werken om de ervaring optimaal te maken. We hopen dat mensen er zo open mogelijk in gaan. 

Hoe karakteriseren jullie de ervaring van het werk?  Welke woorden associëren je met het werk? 

Cognitie, reflectie, verkenning.

Dus het is ook een verblijfruimte die je creëert?

Ja. Dat is ook het gevolg van het groeien van dat sociale aspect. 

En als we het als kunstwerk willen vergelijken met een schilderij, een sculptuur, een muzikale compositie of een live concert? 

Zeno: Ik denk dat het een kruisbestuiving is tussen muziek en sculptuur. Om met Goethe te spreken: ‘architectuur is bevroren muziek’. Raumklang met een schilderij vergelijken vind ik moeilijk. Het werk is niet compleet zonder bezoeker. De bezoeker heeft een activerende rol. We hebben eerder bij Gaudeamus ook gezien dat dansers en componisten anders met het werk omgaan. Componisten zagen we met hun hoofd bewegen en ontdekken dat zij binnen deze wereld nieuwe stukken kunnen  componeren door hun hoofd te kantelen. Dansers gebruiken hun hele lichaam om de ruimte te verkennen. 

Robin: Ik vind het een heel interessante vraag en ik zie wel een relatie met schilderkunst en fotografie. De klankmuur die ik eerder beschreef kun je wel zien als een schilderij die we in de ruimte hebben geplaatst. De bezoeker kan daar scannend een compositie waarnemen. En je kunt er ook afstand van nemen en naar toelopen om details te ontdekken. En je eigen tempo bepalen. Daar zie ik wel parallellen. Maar als je het hebt over muziek of augmented auditieve architectuur dan kom je al snel op de tweedeling 2D vs. 4D uit. 

Zeno: Ik heb zelf bij die muur van geluid de referentie met zo’n Cortenstalen wand van Richard Serra. Dat je van dichtbij de textuur bekijkt en wanneer je naar achter loopt meer het geheel beziet en de kromming van het werk in de ruimte.

Hoe gaan jullie te werk? Hoeveel tijd gebruik je om het werk op de locatie te bouwen? 

Robin: We beginnen met het installeren van het tracking systeem dat in de ruimte moet worden verwerkt. Daarnaast maken we veldopnames en werken we aan onze bibliotheek van geluid die we ter plekke vinden, zowel in het gebouw als daarbuiten. 

Zeno: We zoeken hele specifieke geluiden. We denken er bijvoorbeeld ook aan om met een hydrofoon onderwateropnames te maken in ’t IJ. Wellicht kunnen we er levende wezens en boten horen. Die opnamen spelen we eerst af in  het Atrium waardoor de akoestiek van het Atrium weer onderdeel worden van de uiteindelijke ervaring. Als je de onderwateropname direct in ons systeem giet, zal het heel onnatuurlijk klinken. Alsof je opeens je hoofd in ‘t IJ stopt. We willen dat je hoort dat ‘t IJ even door het Atrium stroomt. We componeren vanuit onze bibliotheek en die composities spelen we af in het Atrium om het opnieuw op te nemen zoals het in de architectuur past. Het moet zo augmented mogelijk worden. Een verrijking van de realiteit

Is er sprake van een rolverdeling tijdens het maakproces? 

Zeno: Ik ben meer van de virtuele architectuur. Ik heb het systeem gebouwd waarmee we de geluiden in de ruimte kunnen plaatsen. Robin is meer van de geluidsopnames, en de geluidsengine waarmee de composities worden gemaakt. Maar we zijn beiden bij alles betrokken. We maken samen de opnames en we bepalen samen hoe de ingreep van het geluid in de ruimte moet zijn. We hebben ons beider perspectieven ook nodig om beslissingen te kunnen maken. 

We zijn hier nu vier jaar mee bezig, dus dan ontwikkel je een methodiek waarin we ons beiden kunnen vinden. Maar we hebben ook best pittige discussies gehad. Bijvoorbeeld in hoeverre je moet aansluiten bij de bestaande situatie. Plaats je de geluiden op een logische plek of niet? 

Robin: Het lijkt mij heel interessant om bij het muziekgebouw de treinen aan de verkeerde kant neer te leggen. 

Zeno: Ooooh? (lacht)

Robin: Maar daar komen we wel uit.

Dit is een première. Kan het daarna op tournee?

Zeno: Ja, hierna is het klaar om verder te reizen. Het hele systeem is klaar om op andere locaties te worden ingezet. 

Robin: Tot nu hebben we het als een werk in ontwikkeling gezien. Vanaf volgende week is het systeem klaar om site-specific auditieve architectuur te creëren. Dan kunnen we ons meer langdurig gaan richten op exposities op wisselende plekken. Het moet geen permanent werk worden dat is gekoppeld aan één gebouw. 

Zeno: Het is juist interessant om op elke plek opnieuw die ingreep te doen en te zien hoe het daar werkt. 

Je zou ook nog aan een bewegende locaties kunnen denken, zoals een trein of een schip. 

Zeno: Daar hebben we nog niet aan gedacht. Ik ben heel benieuwd hoe ons tracking systeem dat zal vinden. 

Misschien heeft dat dan nog wat werk nodig. 

Robin & Zeno: Ja, dat weten we dan over vijf jaar.

Hebben jullie voorzien dat dit een langdurig project zou worden of is het een uit de hand gelopen idee?

Robin: Van het moment met de chopstick tot deze première vier jaar later hadden we nooit bedacht. 

Zeno: We hebben misschien een beetje onderschat hoe moeilijk het is om het technisch zo goed neer te zetten. Het systeem moet extreem snel zijn om zo min mogelijk vertraging te hebben en een natuurgetrouwe ervaring te hebben in de koptelefoons. Ook de ervaringen en ontdekkingen hebben het project doen groeien. Het is een veel rijker en mooier project geworden dan aanvankelijk gedacht. Bij de inrichting is  het ook wel gek dat je eerst heel druk in de weer bent met bouwen en techniek en naar de première toe wordt de ruimte helemaal gestript. 

Jullie doen een hoop moeite om uiteindelijk een lege ruimte over te houden en te kunnen zeggen:  het is nu af; nu is er echt niets meer te zien.

Ja, dat is de ‘clue’.

Raumklang is zelf te ervaren in het Atrium van het Muziekgebouw in Amsterdam van 28 tot en met 30 oktober tijdens FIBER 2021.