The artist as a tool of gentrification
De kapitalistische opwaardering van de stad gaat nu harder dan ooit. Onroerend goed is het hoogste goed geworden. De van oorsprong Russische kunstenaar-filmmaker Lyubov Matyunina kwam acht jaar geleden naar Amsterdam. Na het opzeggen van de huur van haar atelier in Nieuw-West maakte ze drie films over hoe de kunstsector onderdeel is in het proces van gentrificatie in Amsterdam. De films zijn nu te zien bij LIMA in het programma Social Capital #2, een samenwerking met TAAK.
‘I am a tool of gentrification’ is een serie van drie experimentele documentaires waarin zowel kunstenaars, broedplaatsen als vertegenwoordigers van de gemeente aan het woord komen. Matyunina onderzoekt in de films hoe Amsterdam wordt opgeslokt door het grote geld en wat de consequenties zijn voor bottom-up kunstinitiatieven zoals broedplaatsen en atelier- en presentatieruimten. Zijn er voor kunstenaars ook mogelijkheden om een positieve draai te geven aan gentrificatie?
De films behandelen respectievelijk Amsterdam-Noord, -Centrum en -West, waar Matyunina haar studio in broedplaats HW10 moest opgeven. De ervaringen van kunstenaars en initiatieven geven een weinig hoopvol beeld.
Centrum
In ‘Centrum’ vertelt Jaap Schoufour, hoofd Bureau Broedplaatsen van de Gemeente Amsterdam, hoe de traditionele gevelindeling van een winkelpand met een aparte deur voor de bovenverdieping is verdwenen. Ondernemers gebruiken de hele gevel als etalage waardoor de toegang naar de bovenverdiepingen uit de straat verdwijnt. Bewoning wordt daardoor onmogelijk en de bovenliggende etages veranderen in opslagruimten voor de winkels. Het is een probleem waar al 20 jaar tegen wordt gestreden, zonder veel succes. Ondernemers geven niet om historisch erfgoed.
Noord
Niet alleen erfgoed en stadsgeschiedenis moeten het ontgelden. Ook de levende kunst en cultuur komt in het nauw. In ‘Noord’ zien we hoe snel kunstplekken kunnen verdwijnen. Arthur van Beek van Sociëteit Sexyland wijst op de tegenstelling die bestaat in het cultureel ondernemerschap “Hoe succesvoller een plek zich manifesteert, hoe sneller het moet wijken voor commerciële exploitatie.” De investeringen van kunstenaars kennen geen verdienmodel waarbij de kunstenaars of broedplaatsen zelf profiteren. Het is meedoen of wegwezen. En ook door gebruik te maken van anti-kraak regelingen werk je mee aan gentrificatie. De terugkeer van het echte kraken zou een belangrijk politiek tegengeluid en machtsmiddel kunnen zijn.
Kunstenaarsinitiatieven kunnen mogelijk ook verder professionaliseren en institutionaliseren. Maar ook dan verdwijnen de plekken waar kunstzinnige vrijheid en spontaniteit zich manifesteren. Nieuwe onafhankelijke plekken komen er vrijwel niet meer bij. En de institutionele plekken voor kunst, zoals musea, vertegenwoordigen de kunstenaars ook niet. Zij profiteren slechts van hun schamele positie. Er is geen machtsbalans tussen kunstenaars en het grote geld.
Toch zijn kunstenaars ook zelf schuldig aan de schaarste. Kunstenaars die lang geleden goedkope woon- en werkruimte konden vinden in oude schoolgebouwen en leegstaande panden maken geen plaats voor een nieuwe generatie kunstenaars. Ook na het beëindigen van hun kunstenaarspraktijk blijven zij wonen op de verworven locaties met lage huurprijzen. Werkruimten worden opgebouwd tot kinderkamers. Op die manier moeten er voor jonge kunstenaars steeds weer nieuwe plekken worden gevonden, terwijl er eigenlijk al een reservoir is opgebouwd van bestaande locaties die nooit meer beschikbaar zullen komen.
“De stad is gesloten.” Amsterdam kan haar positie als progressieve stad niet meer waarmaken “It’s dead”. Het is gewoon een metropool, net als alle anderen, zoals een van de sprekers het verwoordt.
“Een kunstenaarsinitiatief in de Amsterdamse binnenstad voelt op zichzelf eigenlijk al als een daad van verzet”, verklaart Arnissa Zeqo van RongWrong art space. Blijkbaar is het al zo ongewoon dat een onafhankelijke kunstplek zich in de stad manifesteert. Het hoort er misschien al niet meer thuis. De kunstruimte als dissonant in het toeristische- en commerciële centrum dat de binnenstad geworden is. Het is een dystopische gedachte.
West
In de films worden de gesprekken met betrokkenen afgewisseld met visuele intermezzo’s. Er wordt gedanst tussen bouwcontainers, de hekwerken van bouwplaatsen worden muzikaal bespeelt en de gemaskerde muze verschijnt daar waar de kunst zich in de stad voordoet. Het zijn de gedachten en fantasieën van de kunstenaar zelf. De visuele sandwich maakt de trilogie tot een onderhoudend geheel. Opvallend is dat in ‘West’ de toon agressiever wordt. De ‘Queen of Gentrification’ doet haar intrede en zij beantwoordt niet aan het beeld van de lieftallige afgezant van het Koningshuis zoals we dat uit de reguliere media kennen. Daar waar Matyunina zich in ‘Centrum’ en ‘Noord’ nog neutraal opstelt, zien we hoe in ‘West’ haar boosheid doorsijpelt. De poses worden agressiever, de toon strijdvaardig. De ‘Queen of Gentrification’ lijkt een actief lid van Pussy Riot geworden. De fotografische toevoegingen in de tentoonstellingsruimte bij LIMA getuigen daarvan. De drumstokken worden als wapens gekruist. En de Queen is gevangen achter tralies van baksteen. Toch klinkt er in de film ook nog een optimistisch geluid: “De vrije markt resulteert uiteindelijk altijd weer in een crisis”. In die ineenstorting zullen zich weer nieuwe kansen voordoen.
Een vierde deel over Zuid-Oost is in voorbereiding. De crowdfunding voor dit project is zojuist afgerond. Dit zou wel eens de meest activistische film van de serie kunnen worden. Ik ben benieuwd hoe ‘de kunstenaar’ en ‘de filmmaker’ zich daarin zullen opstellen.
‘I am a tool of gentrification’ van Lyubov Matyunina is nog te zien tot en met 30 juni bij LIMA & LAB111, Arie Biemondstraat 111 in Amsterdam.
Op 14 juni vindt in de Tolhuistuin in Amsterdam de Boekmanlezing plaats. Ook deze zal gaan over de afnemende vrije ruimte voor experiment in de stad. Naast een lezing van Caroline Neveja zal er aansluitend een debat plaatsvinden > meer info.
