Hybrid Peace: The Trial against Oleg Sentsov

In autoritair bestuurde landen waar de vrijheid van meningsuiting onder druk staat, wordt de politieke oppositie meestal het eerst de mond gesnoerd. Daarna worden de kritische journalisten uitgeschakeld. Wanneer de pers en de rechterlijke macht onder controle zijn, kunnen de activisten worden vervolgd. Kunstenaars zijn dan vaak nog de laatsten die de waarheid durven te verkondigen. Soms direct en reactief, maar vaker indirect via hun scheppende werk, gebruikmakend van het laatste stukje dichterlijke vrijheid.

Oleg Sentsov was filmmaker en activist tegelijkertijd. Sentsovs eerste film Gaamer beleefde zijn wereldpremière op het filmfestival IFFR in Rotterdam in 2012. Een tweede film kwam er nooit. Na de Maidanrevolutie in Kiev in 2014, sprak hij zich uit tegen de bezetting van de Krim door Rusland. Daarop werd hij opgepakt, beschuldigd van terroristische activiteiten, gemarteld door de Russische geheime dienst FSB en, na een militair showproces, veroordeeld tot 20 jaar cel.

Na de screening van de documentaire tijdens het Movies that Matter Festival is er een debat met regisseur Askold Kurov, filmmaker Jos Stelling en Vasyl Cherepanyn van het Visual Culture Research Center. Deze avond is daarmee tevens onderdeel van het project Hybrid Peace door Visual Culture Research Center uit Kiev, dat deze week van start ging bij Stroom Den Haag binnen het nieuwe gastprogramma Our House Your Home.

Ik hoorde van het lot van Sentsov in 2015. Als activist voor Amnesty International heb ik de afgelopen jaren regelmatig campagne gevoerd voor kunstenaars die in hun vrijheid van meningsuiting en/of expressie worden beperkt. Zo heb ik acties op touw gezet voor kunstenaars uit Cuba, Egypte, Iran, Rusland en China. En in 2015 voor Oleg Sentsov.

Actie voeren tegen mensenrechtenschendingen vergt volharding en uithoudingsvermogen. Behalve onrecht adresseren en processen rond vastgelopen of vergeten zaken in beweging brengen, zijn er zelden directe resultaten te vieren. Laat staan duurzame oplossingen te bewerkstelligen. Af en toe wordt een gewetensgevangene plotseling vrijgelaten, meestal zonder opgaaf van reden. En soms volgt er een rechterlijke vrijspraak voor het slachtoffer.

De zaak van Sentsov ligt een stuk gecompliceerder. Vasyl Cherepanyn maakt dat in zijn inleidende speech direct duidelijk. Sentsovs gevangenschap is nauw verbonden met de bezetting van de Krim. Zijn eventuele vrijlating staat voor Rusland gelijk aan het opgeven van hun claim op het schiereiland. Het is pure geopolitiek. Tegelijkertijd doet Cherepanyn een oproep aan Europese landen om Sentsov te beschouwen als Europeaan.

In de film zien we dat Sentsov geen afstand wil doen van zijn Oekraïnse staatsburgerschap en blijft protesteren tegen iedere vorm van Russische inmenging in zijn land. Hij buigt geen moment en maakt gebruik van elke mogelijkheid om de valse aanklachten te weerspreken. Vorig jaar werd de Europese Sacharov Prijs aan Sentsov toegekend. Natalia Kaplan (de zus van Oleg Sentsov) zou ook deelnemen aan het debat in Theater aan het Spui, maar is door ziekte helaas in Moskou gebleven. Zij strijdt al jaren voor zijn vrijlating. Net als veel filmmakers die, op diverse internationale filmfestivals, hun steun voor hem uitspreken. In de film  zien we hoe zelfs de Russische regisseur Alexander Sokoerov tijdens het jaarlijkse presidentiële vragenuurtje direct aan Putin vraagt (of eigenlijk smeekt) om Sentsov vrij te laten. Een moedige poging voor een Russische bekendheid als Sokoerov (o.a. regisseur van Russian Ark, 2002). Ook Jos Stelling, die in Kiev films heeft gemaakt, maat deel uit in de line-up van steunbetuigingen. Net als Wim Wenders. Maar wat kun je doen? Het is een vraag die ook bij het filmpubliek leeft, na afloop van de screening en tijdens het debat.

Sentsov is inmiddels verbannen naar de meest noordelijke gevangenis in Siberië. Hij heeft geen toegang tot televisie of andere vormen van bewegend beeld. Zijn wereldbeeld bestaat slechts uit foto’s en als het aan president Putin ligt, blijft dat zo tot zijn vrijlating in 2035. Regisseur Kurov heeft Sentsov drie weken geleden nog bezocht en vier uur met hem kunnen praten, vooral over films. Sentsov blijkt zelfs met een nieuwe film bezig die hij vanuit de gevangenis zou willen regisseren. De film speelt zich af in een ondefinieerbare ruimte waarin de personages geen namen maar nummers hebben. Ze leven er volgens strikte regels die niemand begrijpt. Het klinkt als een science fiction film, maar voor Sentsov komt het waarschijnlijk dicht bij zijn dagelijkse realiteit. Het illustreert hoe verschillende werkelijkheden griezelig dicht naast elkaar bestaan. Voor Vasyl Cherepanyn sluit de zaak Sentsov daarom ook aan op het concept van Hybrid Peace (en Hybrid War), het project dat de komende maanden bij Stroom verder gestalte gaat krijgen als tentoonstelling die langzaam aan zal groeien.

Sentsov zal de film van Kurov zelf nooit gaan bekijken. Dat heeft hij de maker tijdens het bezoek alvast toevertrouwd. In Rusland is ‘The Trial: The State of Russia versus Oleg Sentsov’ inmiddels wel vier keer getoond, in kleine maar uitverkochte zalen. Maar ondertussen heeft Rusland een nieuwe wet aangenomen waarin is bepaald dat elke film voortaan vooraf toestemming nodig heeft van het Ministerie van Cultuur. Deze film is dus kansloos. Het is onderdeel van het stelselmatig inperken van de vrijheid van burgers en het monddood maken van de kritische intelligentsia. Uit eigen ervaring weet ik hoe kunstenaars in Rusland daar onder te lijden hebben. Het was een paar jaar geleden een van de redenen om mij er verder in te verdiepen en actie te voeren voor kunstenaars, journalisten en mensenrechtenverdedigers die ik niet ken.

In 2015 leidde dat tot het organiseren van het Writer’s Block Festival dat ik in Den Haag organiseerde namens Amnesty International. Oleg Sentsov was toen een van de kunstenaars waarvoor wij actie voerden.

Naast Topp & Dubio, waar ik zelf deel van uit maak, heb ik ook andere Haagse kunstenaars gevraagd om de actie te ondersteunen. Marcel van Eeden, Babette Wagenvoort en Philip Akkerman hebben door middel van tekeningen of ander beeld een steunbetuiging voor Sentsov en andere gewetensgevangenen gemaakt die ook naar hen zijn verstuurd. Andere Haagse kunstenaars stuurden brieven en kaarten. Uit deze acties is later het kunstenaarsinitiatief Innocent Drawing ontstaan, waarin kunstenaars kaarten tekenen voor gewetensgevangenen of mensenrechtenactivisten die wel wat moreel steun kunnen gebruiken bij hun werk.

Dat is wat we kunnen doen.

Movies that Matter Festival toont meer dan 70 films en is nog te bezoeken tot en met zaterdag 30 maart.

Daarnaast is er een maandelijks Movies that Matter On Tour programma in Filmhuis Den Haag en in 17 andere filmtheaters in Nederland.