Onrecht, Onrust, Verandering?

De videobeelden waren te zien op verschillende mediakanalen en zorgde voor veel emotioneel geladen reacties. Het onrecht, structureel racisme en de politieke tekortkomingen in Amerika (maar daarmee net zo goed in andere delen van de wereld) worden voor de zoveelste keer aan het licht gebracht en zorgen voor veel woede en verdriet. Bij de protesten wordt dit buitensporige politiegeweld tegen de zwarte gemeenschap en de problematiek rondom racisme in het verdeelde land aan de kaak gesteld.

Wanneer komt er verandering in de grote ongelijkheid in het land? Wanneer wordt elk mensenleven als even zwaar gewogen? Hoe is het om te leven als een zwarte Amerikaanse man of vrouw in een land waar de autoriteiten misschien wel je grootste vijand en/of bedreiging is? Hoe zorg je voor verandering? Hoe sta je samen tegen dit onrecht?

Deze grote vraagstukken zijn gecompliceerd. Als kunsthistoricus zie ik echter hoe een grote groep hedendaagse kunstenaars beeld en structuur geven aan deze vraagstukken. Deze kunstenaars stimuleren mensen om na te denken over deze kwesties. Ze reiken daarbij voorbeelden, interpretaties en concepten aan. Ik denk dat educatie over racisme, identiteit, discriminatie, geschiedenis en beeldvorming van groot belang is. In dit artikel wil ik dan ook een aantal Amerikaanse kunstenaars voordragen die vragen, kijken, discussiëren, luisteren, vormen en visueel maken. De kunstwerken van deze kunstenaars geven stof tot nadenken en kunnen bijdragen aan verandering. Het is immers net zo goed de kracht van kunst als van een demonstratie om een streven zichtbaar te maken en verbetering te eisen.

Glenn Ligon kan worden gezien als een conceptueel kunstenaar die veel werkt met intertekstualiteit. Hij is het meest bekend door zijn tekst gebaseerde schilderijen die hij vanaf de jaren tachtig heeft gemaakt waarbij hij verwijst naar kunst, literatuur, Amerikaanse geschiedenis en zijn persoonlijke leven. Hierbij kaart hij thema’s als ‘ras’, identiteit, taal en seksualiteit aan.

Double America is een neoninstallatie van Ligon waarbij twee keer het woord ‘America’ te zien is. Een van de woorden is omgekeerd en het andere woord is op zijn kop gedraaid. Met het kunstwerk wil Ligon de problematiek van Amerika symbolisch zichtbaar maken. De woorden zijn allebei aangesloten aan dezelfde stroomkabels, die daarbij over voldoende stroom beschikken voor het verlichten van de twee woorden. Er is echter een verschil tussen de woorden zichtbaar. Waar één woord met licht te zien is, is de andere hevig aan het flikkeren. Ligon probeert hiermee zichtbaar te maken dat er sprake is van twee verschillende kanten van Amerika. De contradictie zit tussen het Amerika wat we zo goed kennen van de ‘American Dream’ met rijkdom en succes en het Amerika met grote ongelijkheid, armoede en discriminatie. Het is een kapitalistische maatschappij die zorgt voor verdeeldheid binnen de economie, de politiek en het sociale leven. Dit levert verschillende percepties op, maar bestaat desondanks ook naast elkaar.

Dit krachtige werk definieert het moderne politieke landschap dat maar moeizaam lijkt te veranderen. Waar er optimisme heerste tijdens het presidentschap van Obama wordt met de overgang naar president Trump zichtbaar hoe snel de hoop weer kan omslaan in wanhoop. Een verdrietige boodschap, maar wel eentje die conceptueel een grote impact heeft. Van licht kijken we als mens immers niet zo snel weg. Zo ook niet van de knipperende lichten bij Double America.

Een samenwerkingsproject tussen Chris Johnson, die in 1996 het concept van Question Bridge bedacht, en de invloedrijke kunstenaars Hank Willis Thomas, Bayete Ross en Kamal Sinclair leidde tot een veelzijdig kunst- en educatieproject. De kunstenaars houden zich individueel en samen al jaren bezig met de zwarte en Amerikaanse identiteit. Question Bridge is een innovatief project waarbij via participanten een dialoog wordt aangegaan over representatie en het herdefiniëren van identiteit. Dit resulteerde in een eerlijke documentaire die je via de onderstaande link helemaal kan bezichtigen!

In de documentaire komen mensen die iets gemeenschappelijks hebben aan het woord: ze zijn zwart en ze zijn man. Deze overeenkomsten verbroederen in een land als Amerika maar brengen tegelijkertijd ook problemen met zich mee rondom het vormen van identiteit. Question Bridge: Black Males?, dat werd opgezet als platform voor zwarte mannen van verschillende leeftijden en achtergronden, daagt deze mannen uit om voor de camera vragen te stellen over het leven als zwarte man in Amerika en ze te beantwoorden. Dit resulteert zowel in overeenkomsten als in grote verschillen tussen de mannen, verschillen die volgens de kunstenaars vaak worden onderbelicht in de media.

Er is niet één type zwarte man, en zeker niet de man die in de media wordt geportretteerd: arm, ongeschoold, crimineel. Toch zijn er factoren binnen de huidige maatschappij die ervoor zorgen dat de zwarte man te maken krijgt met discriminatie, ongelijke kansen, geweld en daarmee een identiteitsvorming die geen recht aan ze doet. Dit zorgt in Amerika op grote schaal voor high school drop-outs, gezondheidsrisico’s en moord binnen deze groep. Question Bridge wil deze onderliggende strijd zichtbaar maken voor de participant en voor het publiek.

Onderzoek toont aan dat de representatie van zwarte mannen in de media vaak onjuist is. Ze zijn niet gewelddadiger en crimineler dan witte mannen. De representatie van het negatieve beeld dat wordt geschetst moet dus anders. Dit maakt Question Bridge een sterk initiatief, die in een tijd van vragen en onrust een bijdrage vormt in de verandering van beeldvorming. De negatieve perceptie over zwarte mannen willen de kunstenaars daarmee transformeren. Kinderen en jongeren zijn voor de makers hierin een belangrijke doelgroep. Vandaar dat ze op hun website lesmateriaal voor scholen aanbieden die ingaan op deze kwesties.

Titus Kaphar maakt met zijn mix van schilderijen, sculpturen en installaties die ingaan op historische representaties een grote impact in de hedendaagse kunstwereld. Hij knipt, snijdt, kronkelt, scheurt, krast, verft en vervormt, alles om met een kritische blik naar de geschiedenis te kijken. Daarbij toont hij de invloed van het verleden op het heden.

Kaphar verwijst met zijn kunstwerken vaak op een directe manier naar het racistische verleden van de Verenigde Staten. Hij gebruikt hiervoor veelal bekende beelden, zoals een portret van Thomas Jefferson, en maakt daarbij een deel zichtbaar van het verleden dat niet eerder in beeld is gebracht; Jefferson als slaveneigenaar. Achter het portret van Jefferson, plaatst hij zo een portret van een zwarte vrouw. Hiermee kaart hij aan hoe het slavernij verleden vandaag de dag nog van groot belang is. Wanneer er delen van het verleden immers worden weggelaten, dan wordt er tekort gedaan aan een grote groep mensen. Door ontkenning komen we niet verder in de toekomst volgens Kaphar.

Kapher stelt zo dat de kunstgeschiedenis een onrealistisch en beperkend beeld geeft van het verleden. Hij heeft het met name over de Afrikaans Amerikaanse generaties die zijn weggelaten in deze representatie. Kaphar wil hier met zijn kunst verandering in brengen, zo ook in de huidige situatie. In de media bestaan vooral verkeerde en eenzijdige vormen van representatie. De positieve representaties blijven vaak afwezig.

De ‘Black Lives Matter’ beweging wordt steeds groter. Desondanks is het vasthouden van de aandacht van de media en de mensen lastig. Met zijn schilderij Yet another fight for remembrance probeert Kaphar deze vervaging van aandacht in beeld te brengen door middel van de witte verfstreken over de geportretteerde mannen. Keer op keer komen er verhalen naar voren als die van George Floyd. Optredens van de politie die kunnen worden bestempeld met de doodslag maar niet zo worden bestraft. In een podcast waarin Harvard professor Anette Gordon-Reed en Titus Kaphar in gesprek gaan over dit politiegeweld spreekt hij over de situatie (de link naar de podcast is hieronder te vinden). Kaphar vertelt in dit gesprek hoe hij met zijn kunst ervoor wil zorgen dat deze kwesties bespreekbaar en zichtbaar blijven. Het is immers voor hem en andere zwarte Amerikanen een dagelijkse zorg die diepe littekens draagt.

Door zijn werkwijze met knippen, snijden, verven,scheuren en verfrommelen maakt hij iets dat verloren is weer zichtbaar en onderzoekt hij de kracht van het herschrijven van het verleden. Hiermee opent hij de dialoog waarin de ooit ‘onder gerepresenteerde’ zwarte gemeenschap in Amerika zichtbaarder wordt dan ooit.

Deze kunstenaars staan allemaal in voor verandering. Met hun kunstwerken dragen ze belangrijke en kritische geluiden uit die nu gehoord en gevoeld moeten worden. Racisme is een globaal probleem dat door ieder mens moet worden erkent. De strijd ertegen moet worden gevoed door dialoog, erkenning en liefde voor elkaar. Kunst vormt een bijdrage om hiertoe te komen, maar samen moeten we verandering tot werkelijkheid maken.