Stijlvol Sovjetdesign

Svetlana Chirkova praat snel, maar dat doet ze gelukkig in prima Engels. Anekdotes tappend loopt ze van het ene Sovjetproduct naar het andere.

Ze is van het Moscow Design Museum, die deze expositie heeft opgezet. Eerder in Moskou en nu dus in de Kunsthal in Rotterdam, nog tot en met 14 februari 2016.

De expositie verbluft om uiteenlopende redenen. Je moet wel meteen beseffen dat de insteek van producten anders was. Je had geen zelfstandige ondernemers, geen vrije markt economie, geen marketing.

Producten werden gemaakt naar aanleiding van meerjarenplannen. Een Sovjetinstantie, de VNIITE (All-Union Scientific Research Institute for Technical Aesthetics), ging over design. De instantie werd opgericht in 1964 (en ging ter ziele in 2013).

Soms – niet vaak – had dat systeem voordelen. De Sovjetkoelkast werd in de Sovjet-Unie bijvoorbeeld gemaakt ‘voor het leven’. Geen kapitalistische mentaliteit: over tien jaar kopen mensen toch wel een betere. Gemaakt door Zil – een merk dat mensen misschien kennen als autofabrikant – en beschouwd als een van de beste van zijn tijd.

Net zo vooruitstrevend was het avos’ka (‘voor het geval dat’, de naam komt van een Russische komediant) nettasje, dat duizenden Sovjet-Russen bij zich hebben gedragen. Het netje van gevlochten touw was perfect om bij je te hebben als je ineens tegen een geweldige aanbieding liep – wat in Sovjet-Rusland redelijk zeldzaam was.

In de jaren negentig werden ze vervangen door plastic varianten. Nu het milieu belangrijker wordt probeert men de originele versie met touw weer in te burgeren.

Sovjet-design was zeker niet alleen maar een lachwekkende kopie van westerse ontwerpen. Het was wel werken in een systeem vol kommer en kwel (de afhankelijkheid van één organisatie en een totaal inefficiënt economische systeem).

Er waren ook bijzondere, hetzij vaak naamloze artiesten. Bovendien is er een reeks fraaie anekdotes over te vertellen, die Svetlana Chirkova meestal licht giechelend vertelt.

Camera’s waren bijvoorbeeld een van de dingen waar de Sovjet design wel sterk in was. Een sterk verhaal zit vast aan een model genaamd ‘Photosniper’, een camera met een telelens waar zelfs paparazzi zich voor zouden schamen.

Het verhaal gaat dat er mensen die in de buurt van legerkampen natuurfoto’s wilden maken zijn beschoten omdat soldaten dachten dat ze een geweer droegen. Het model werd toen aangepast (een beetje).

Een fraaie anekdote hangt ook aan een eau de cologne fles. Schilder Malevich ontwierp in het begin van zijn loopbaan een schets voor een fles. Die zou hij volgens de overlevering hebben laten liggen in een café, waarna een andere designer het ontwerp zou hebben gevonden en het werd uiteindelijk de maat voor de Sovjetparfumflessen, tot de jaren negentig aan toe. Nooit bewezen helaas maar voer voor discussies.

Chirkova maant de groep naar de Olympische toorts van de Spelen van 1980, die in Moskou werden gehouden. De productie werd aan Japanners uitbesteed, maar die kwamen aanzetten met een bamboetoorts. De Russische ingenieurs moesten in alle haast een nieuwe toorts maken die vlamde op basis van gas. Die was kleurloos. Een lap gedrenkt in olijfolie gaf eindelijk een roze kleurtje aan de vlam. De stress van deze designers destijds was enorm, legt Chirkova uit.

De auto’s uit het oostblok hadden een notoir slechte naam. Een uitzondering was de Volga GAZ M21, die in het westen ‘een tank in een rokkostuum’ werd genoemd.

Stel je een Rolls Royce-achtige auto voor je die ook offroad in Siberië prima de wegen te lijf kon. Natuurlijk vooral voor apparatsjik – er is zelfs een Russische film (Watch out for the automobile, 1966) waarin een soort Robin Hood deze auto’s steelt van corrupte officials en de opbrengst verdeelt onder de armen.

En kledingdesign… wel, die bestond eigenlijk niet. Dat werd anders opgelost: een op de vier vrouwen gebruikte stoffen met een design van Vera Sklyarova, een Russische textielontwerpster.

Vandaar de populariteit van de beroemde bloemetjesjurk in Sovjet-Rusland. Kledingtijdschriften, naaimachines, stoffen: die werden wel veel geproduceerd.

Platenspelers waren er wel – meestal middelmatig van kwaliteit – maar die waren nog altijd beter dan de onbespeelbare instrumenten. Zo was er alleen in de Sovjet-Unie de dikke gitaar en basgitaar ineen op de markt (de ‘Oeral’). Te zwaar om vast te houden, te onhandig om de twee instrumenten tegelijk te bespelen.

Als we bij een zwarte telefoon zonder draaischijf staan, legt Chirkova uit dat er telefoons waren die alleen in de Sovjet-Unie bestonden. Je kon alleen gebeld worden door iemand hoog in de Partij. Anderen mochten niet zomaar opnemen, daar waren strenge straffen tegen.

Vervelend? Het waren juist statussymbolen; als je zo’n telefoon in je huishouden had, stelde je wat voor.

De televisie is ook een verhaal apart. De KVN-49 was de eerste betaalbare televisie, en die raakte door zijn afkorting bekend als Kupil, vkluvhil. Ne rabotaet (ik koop hem, ik zet hem aan, hij werkt niet).

Ingenieus was de oplossing om het scherm van de Sovjettelevisie groter te krijgen: een externe, met water gevulde lens werd voor het scherm geplaatst.

Er waren ook dingen die vernieuwend waren. De opvouwbare bekertjes die je nu koopt bij Bever bleken al massaal in de jaren zestig bij picknicks door Russen gebruikt te zijn. En stofzuigers waren sterk. Ze werden gemaakt in een fabriek die gespecialiseerd was in luchtvaartapparatuur en wapens.

In de jaren zestig werd op basis van ruimtevaartdesign de ‘Saturnus’ bedacht: een perfect ronde stofzuiger met een ronde ring eromheen (niet dit model hieronder).

Lomo-fotografie is zelfs een wereldwijd begrip geworden. De foto’s van de LOMO LC-A, die de tegenhanger moesten worden van Japanse pocketcamera’s, waren vaag en overkleurd.

Sommige mensen zagen daar juist de charme van in. De herontdekking in 1992 was het begin van een wereldwijde beweging, van mensen die geloofden ‘in het wilde weg’ schieten met die vreemde, kleurrijke, soepele camera. Meer hierover op de site van lomography.

Er werd veel ontworpen maar lang niet alles kwam in productie. Een magnetron in de Sovjet-Unie? Ja hoor, die was er al wel. Hipmodieuze kartonnen meubels? Die maakten ze al in 1975. Maar in productie? Dat niet.

Waar de Russische design echt beroemd mee werd, vertelt Chirkova, was kinderspeelgoed. Bij ons niet bepaald iets waar je als ontwerper ‘naam’ mee kan maken. De rode designers konden nauwelijks ergens hun fantasie in kwijt en grepen graag hun kans om origineel speelgoed te ontwerpen.

De beste designers hebben dat gedaan. Veel van dit speelgoed was gemaakt op basis van tekenfilms voor kinderen. Op Youtube staan veel voorbeelden.

Er zijn nog steeds chocoladerepen en melkpakken die in dezelfde verpakkingen als tachtig jaar geleden in de winkels liggen. Het design van de melk werd in de jaren dertig ontworpen met constructivistische letters (en art déco elementen).

De rondleiding is voorbij maar design staat niet stil in Rusland. Volgens Svetlana Chirkova is er sprake van een nieuwe generatie die zijn eigen plan trekt en zich laat inspireren door de hele wereld. Een voorbeeld is dit ontwerp van de Moskouse metrokaart door een nieuwe designstudio.

De tentoonstelling is zelf fraai vormgegeven, met prima leesbare begeleidende teksten, filmpjes van beroemde Sovjetontwerpers. De gidsjes bij de ingang zijn handig om op pad mee te nemen. Het oog van een designer.