SurreAIlisme @ Sis Josip Galerie
In de Hoogstraat (voorloper van Noordeinde) in Den Haag komen op de eerste verdieping op nummer 19 drie dingen samen: vogels, mensen en kunstmatige intelligentie. Het levert een vermakelijke en surrealistische mix op bij Sis Josip Galerie.
Maar eerst even naar het Mauritshuis. Daar vind je in zaal 7 het portret Portret van een edelman met een havik. Hans Holbein de Jonge maakte dit portret in 1542. Een 28-jarige man die tot de betere kringen behoorde. Dat blijkt uit zijn kleding, de ringen die hij om zijn vingers heeft en… de havik.
Het inspireerde Dimitri van der Werf tot het maken van de serie Conference of Birds.
De inspiratie kwam daarbij niet uit de klassenverschillen, maar om wat we letterlijk zien op het portret: de verhouding tussen mens en vogel.
De edelman in het portret van Hans Holbein de Jonge heeft een havik laten africhten om voor eigen doeleinden te gebruiken.
Valkeniers bestaan nog steeds. Je kunt bijvoorbeeld een valkenier inzetten tegen overlast van andere vogels.
Verder is onze band met vogels best moeizaam. Je kunt ze niet knuffelen, ze maken je ‘s ochtends wakker met gekrijs en verplaatsen zich ook nog eens anders dan wij. En wij, wij sluiten ze op in kooitjes waar ze niet in kunnen vliegen.
Echte/niet-echte vogelaars
Conference of Birds is naar eigen zeggen de eerste solotentoonstelling in een Nederlandse galerie die met hulp van kunstmatige intelligentie tot stand kwam.
We kijken in Sis Josips galerie in de Hoogstraat naar vrienden van vogels. Gróte vrienden. Ze staan met hun vogels afgebeeld alsof het hun enige vrienden ter wereld zijn.
De afgebeelde personen lijken opdracht te hebben gegeven aan Dimitri van der Werf om zich à la Holbein de Jonge te vereeuwigen met hun favoriete vogel. Zwanen, roofvogels, pinguïns, uilen. Ze houden enorm veel van hun vogels, dat is duidelijk.
Bizar want wie heeft flamingo’s in huis? Zijn eigen pinguïn? Welk kind heeft nou zijn eigen uil? En hoe blijven de vogels zo relaxed bij het maken van een foto?
Antwoord: ze bestaan niet. De vogels noch de mensen. Kunstmatige intelligentie schiep de mensen, de vogels en de werken. Natuurlijk kwam er veel nabewerking bij kijken maar in de kern bedacht AI alles.
Geen uncanny valley meer
Anders dan met digitale gezichten van vóór het huidige AI-tijdperk, heb je bij deze portretten veel minder een ‘uncanny valley’ gevoel. Met name op Minerva Was Once a Little Girl, This Bird Rocks en Death and the Maiden ogen de personen alsof je ze nog gisteren bij de supermarkt zag (met vogel op hun schouder).
Hoe kan dat zo goed zijn?
ChatGPT is intussen gemeengoed voor teksten die met kunstmatige intelligentie worden gemaakt. De beeldprogramma’s die gebruik maken van kunstmatige intelligentie zijn vergelijkbaar.
Hoe beeld-AI werkt is lastig om uit te leggen. Deze video van Vox Media (van een jaar geleden) probeert het toch in 10 minuten.
Van der Werf:
“Een jaar geleden zou deze tentoonstelling onmogelijk met behulp van AI tot stand hebben kunnen komen. AI-beelden waren nog uiterst primitief. Ook nu schiet AI vaak nog te kort. AI-personages moeten niet zelden met zes vingers door het leven.”
Nieuw gereedschap
Dimitri van der Werf ziet het als ‘nieuw gereedschap voor beeldmakers’:
“Ik zie het liever als een speelse vraag dan als een manifest pro AI. Want alleen vragen en vervolgvragen brengen ons verder. (…) En vragen geven ook ons vleugels: naar een domein met onbegrensde mogelijkheden.”
Van der Werf vertelt op zijn website meer over het maakproces. Aanvankelijk probeerde hij de AI nog te temmen:
“Verwoed probeerde ik de vogels te modelleren naar het echte leven, de computer steeds driftiger voedend met instructies. Het leidde meestal tot niets. Uiteindelijk heb ik het opgegeven en de algoritmes de vrijheid gegeven ook totaal nieuwe vogelsoorten tot stand te brengen.”
Kunstmatige intelligentie op de surrealistische toer
Ik denk dat deze keuze gelukkig uitvalt. Juist niet te veel willen sturen in de vaak bizarre keuzes van AI. Die ene dwarse veer is bijvoorbeeld mooi. Wat mij betreft had er nog wel iets meer raars in de AI-mix gemogen.
De kracht van AI is dat het met dingen komt die je als mens (vermoedelijk) niet had kunnen voorspellen. “De supercomputer heeft een ongebreidelde fantasie”, legt Van der Werf uit.
Daarmee heeft het ook wel verwantschap met sommige surrealistische oefeningen, zoals het automatisch schrijven, cadavre exquis, of in beeld met coulage of decalcomania. Dus een soort… SurreAIlisme (een primeur: Google kende deze term nog niet).
Dat levert in de expositie Conference of Birds een paar prachtige toevalstreffers op.
The Last Empress is bijvoorbeeld hilarisch. Je wenst dat er echt zo’n excentriek persoon zou bestaan die leeft temidden van haar pinguïns en dan haar levensverhaal vertelt aan The National Geographic.
De man van Pink Delight bewijst dat AI totaal geen last heeft van schaamte als het gaat om clichés.
En het zelfportret van de priester met een pelikaan is ook goed gelukt. Misschien kijk je daar wel naar de volgende online trend.
Heeft AI gevoel voor humor? Je zou het bijna denken.
Alleen jammer voor het milieu
Ik denk ook dat AI voor kunstenaars interessante creatieve avonturen kan opleveren. Er wordt al aardig wat mee geëxperimenteerd.
Er zijn genoeg kwesties te verzinnen waar nog wel een oplossing voor moet komen. Bijvoorbeeld op het gebied van copyright (AI leert van input en die input krijgt er niets voor) of energieverbruik (datacenters slurpen meer stroom en water door de toename van AI-gebruik).
Hoe dan ook: waar menselijke fantasie en AI-fantasie elkaar gaan brengen, daar kun je alleen maar over mijmeren.
De expositie Conference of Birds is te zien tot zondag 15 oktober (open op vrijdag, zaterdag en zondag) in Hoogstraat 19 (let op de open deur).