verhaal (9 maart 2022) – de volgende oorlog in Europa

De mens is een wolf voor zijn medemens (homo homini lupus). Deze oeroude uitdrukking van de Romeinse schrijver Plautus wordt de laatste veertien dagen opnieuw in ons smoelwerk gesmeten. Poetin, de ‘Tsaar’ van Rusland heeft de poorten van de Volgende Hel op Aarde opengetrokken. En zoals iedereen die in het bezit is van een scherm kan constateren, kun je die oorlog tot in vrijwel alle gruwelijke details dagelijks volgen. Blijkbaar willen wij allemaal volledig op de hoogte blijven van de gruwelen elders. Terwijl je, ook op dat scherm, verneemt dat het lijk van die uiterst excentrieke en volkomen onbetrouwbare buurvrouw, twee deuren verderop, al enkele maanden dood in huis ligt. Het rook een tijd geleden inderdaad merkwaardig! Komt dat omdat we eindeloos gemanipuleerd worden door de eigenaars van Techbedrijven om hun producten te blijven kopen, lekker gemaakt omdat we dan ‘aan het communiceren’ zijn? Of omdat de menselijke geest alleen optimaal kan functioneren als die nieuwsgierig blijft, en dat tegenwoordig bij voorkeur op een scherm doet.Misschien speelt het gezegde van de Romeinse filosoof Seneca: Homo res sacra homini (de mens is iets heiligs voor de mens), in ons gedrag de allergrootste rol? En uit zich dat in de diep ontroerende en effectieve hulpacties, door allerhande individuen en instanties, die overal in Europa, maar vooral in Polen, ten behoeve van de inwoners van Oekraïne (gevlucht of niet) gehouden worden.

De menselijke geschiedenis lijkt op en neer te golven tussen Vrede en Oorlog, zonder dat het mogelijk lijkt aan die cirkelgang een einde te maken. Je zou er aanhanger van het denken van Schopenhauer van worden. Laten we vooral de moed niet verliezen, zeggen de optimisten, zolang er leven is is er hoop. Maar net als in de boeken van Céline zijn we wanhopig verdwaald in de Hel die Oorlog is. En nog cynischer vind ik het dat onze moderne ‘communicatiemiddelen’ ons, zo ongeveer dwingen, om optimaal op de hoogte te zijn (en vooral te blijven). De Oorlog op je scherm, bij de hand, op het hoofdkussen van je comfortabele bed.

Wat als we nou minder ‘geïnformeerd’ zouden zijn, zou dat verschil maken? Of zijn oorlogen dan vooral plaatselijke verschijnselen, waarvan wij allemaal hopen dat ze daar’ blijven, en ons ‘hier’ niet treffen? Is het hemd altijd nader dan de rok? En is het daarom, dat onze altijd goedlachse premier Rutte, onze politieke soepele slang, ook in deze afgrijselijke omstandigheden rustig kan blijven uitleggen, dat je ook als Oekraïne niet zomaar lid van het ‘Verenigde’ Europa kunt worden, hoe aardig we dat land ook vinden, en hoe zeer wij ook met haar afschuwelijke lot betrokken zijn. Hij fronst daarbij ernstig zijn wenkbrauwen, en legt uit: dat zo’n toelatingsprocedure, helaas, vaak tientallen jaren kost. Denk maar aan Montenegro, zegt hij er ter versteviging van zijn argumentatie bij. Tja, daar kan HIJ ook niets aan doen! Weet U, Europa moet zich wel rustig houden, niemand wil de derde Wereldoorlog riskeren, maar we doen wat we kunnen. Ondertussen lacht Poetin in z’n vuistje.

Er is een schilderij van de Russische kunstschilder Ilja Repin (1844-1930) met de titel: ‘De Wolgaslepers’ (1873). Op dit doek zien wij een aantal van elf, dik op elkaar gepakte, doodvermoeide mannen in een weids landschap een zware boot voortslepen. Met de sleepbanden en touwen om hun lijf of in hun handen, trekken zij haast voorovervallend dat schip voort, de inspanning is zichtbaar te zwaar. De schilder stond boven op hun lip, toen hij hen schilderde. Dat standpunt toont diep engagement. Dat lijkt het Rusland dat Vladimir Poetin terug wil, een autocratisch geregeerde staat, met een absoluut machtige Tsaar (hij) aan het hoofd, en de Patriarch van de Heilige Russisch Orthodoxe Kerk (de Moskouse variant, natuurlijk), die hem, in Gods naam, onvoorwaardelijk steunt. Zo te zien geniet hij er erg van om, vanaf zijn Troon, zijn enorme Rijk te overzien. Hij wentelt zich in zijn droom van Almacht.

Die ‘Tsaar’ ziet Zijn volk het liefst als lijfeigenen, met de versleten muts in de hand, die overal in zijn Enorme van God gegeven Rijk, en met de ogen zedig geloken, op zijn redevoeringen en bevelen wachten. Om die vervolgens blindelings uit te voeren. Je zou niet durven dat niet te doen! Datzelfde gedrag is ook nog, tot op zekere hoogte, toegestaan aan de kliek om hem heen, waaronder de schatrijke oligarchen. En geen gesodemieter, anders wacht de Goelag! Lees daarover het beroemde boek ‘de Goelag Archipel’ van Alexandr Solzjenitsyn (1928-2008), maar er zijn vele anderen die hun verschrikkelijke lot daar beschreven hebben. Of let op de bijna onmenselijk moedige dissidente advocaat en oppositieleider Andrej Navalny (1976-), die vanuit zijn gevangenis, zijn landgenoten oproept te demonstreren tegen Poetin, en vooral te blijven demonstreren. En dat alles nadat hij een vergiftigingspoging overleefd had, naar Moskou (hij herstelde hiervan in Duitsland) terugkeerde, om op het vliegveld door de geheime dienst gearresteerd te worden, om vervolgens via een showproces in de gevangenis te belandden. Zo gaan Poetin en zijn kliek met tegenstanders om. Het is diezelfde kliek die Oekraïne en Het Vrije Westen steeds opnieuw beschuldigt van desinformatie, en daarmee leugens, over hun ‘zuiveringsactie’ in Oekraïne. Je denkt onwillekeurig terug aan de twitter campagne van de machtsbeluste Donald Trump, die in Amerika bijna een burgeroorlog veroorzaakte, maar in zijn land in ieder geval een enorme splijtzwam liet groeien. Of aan de lugubere digitale controle die de Chinese overheid uitoefent. Een héle grote Big Brother waakt daar over het ‘ideologisch’ gestuurde welzijn van Het Volk. En ‘dissidente’ volkeren binnen Het Rijk maak je simpelweg onvruchtbaar.

Een paar jaar geleden heeft de jonge Martti Helde (1987-) in zijn film ‘In the Crosswind’ de massale verbanning in 1941 van 40.000 Esten, Letten en Litouwers door Stalin naar Siberië fascinerend in beeld gebracht. Hij zet in deze film regelmatig het beeld stil. Ik herinner me een scène met een groep stilstaande grote groep mensen op een perron, en het enige dat beweegt is, in dramatische stilte, een sjaaltje om de nek van een vrouw. Een prachtig symbool voor hoe toentertijd het leven van de bannelingen uit de Baltische staten stil gezet werd. Losgerukt uit je land, ‘bevroren’ in de tijd.
Ook de oudere geniale filmmaker Andrej Tarkovsky schetst in zijn films hoe de mens worstelt met zijn/haar omgeving en geweten. In ‘Stalker’ verfilmt hij de shockerende realiteit in ‘de Zone’, een verboden gebied, waar ‘merkwaardige’ krachten aan het werk zijn, die voor mensen kwalijke gevolgen hebben. Een briljante vertelling over menselijke moed, geweten en moraal. Ook in zijn film Solaris, komen geliefden elkaar opnieuw, in een raket in de ruimte ergens in de toekomst, in een penibele, krankzinnige situatie, opnieuw tegen. Zij is op aarde gestorven, maar wordt door een mysterieuze intelligente materie, die in de ruimte zweeft, opnieuw tot leven gebracht. Een script naar een boek van de bekende Russische SF schrijver Stanislav Lem. Tarkovsky’s geniale films zou je een voortzetting van de centrale thema’s van de grote negentiende eeuwse Russische schrijvers, zoals Gogol, Poesjkin, Dostojewski, Tolstoi, Tsechov, Mandelstam, Achmatova, en ga zo maar door, kunnen noemen. Nu, op het moment dat ik dit schrijf, het is 9 maart, zijn de mensen die de restanten van de kerncentrale Tsernobyl draaiende houden, na dagen continue, en zonder slaap aan het werk te zijn, nog niet afgelost, omdat het Russische leger dat tegenhoudt. Welk ‘geniaal’ plan kan daar nou weer achter zitten. Die dodelijk vermoeide werknemers moeten zorgen dat de kernlading gekoeld blijft, want anders…

Tussen andere catalogi uit de vijftiger jaren van het Stedelijk Museum in Amsterdam, die in mijn boekenkast staan, bevindt zich een catalogus van het Japanse kunstenaarspaar Iri en Toshi Maruki. Zij hadden een, de wereld rondreizende tentoonstelling gemaakt, de Hiroshima Panels genaamd, een serie opklapbare paneelschilderingen over de vernietiging van beide steden, en het gruwelijke lot van haar bewoners. Zo’n grote ‘paddestoel’ in de lucht, de dodelijke stilte die daarna heerst. Zulk dodelijk tuig zou de mensheid accuut moeten vernietigen, want de hoogmoed van onze ‘onfeilbaarheid’ komt uiteindelijk voor de val. In onze menselijke onblusbare arrogantie menen wij mensen dat we ‘alles’ onder controle hebben. Niets is minder waar, de bewijzen stapelen zich steeds meer op. U kent ze wel, ik noem er één: de klimaatcrisis.
En zie, we worden met die atoombewapering, 77 jaar nadat in Hiroshima en Nagasaki de Muil van de Hel zich opende, er opnieuw mee bedreigd. Leren we ooit iets?
Ik voel de onbedwingbare behoefte om Desmond Tutu (1931-2021) de Afrikaanse geestelijke en mensenrechtenactivist te citeren, die in een t.v. programma zei: ‘Het enige waar de mensheid niets van leert is de geschiedenis’. Maar, voegde hij er troostend aan toe: ‘Maar, we doen ons best, en dat is tenminste iets’.

Gelukkig blijkt vandaag, donderdag 10 maart, dat de koelsystemen van Tsernobyl gelukkig nog in werking zijn, nadat Russische troepen het terrein daarvan bezetten. Een zucht van opluchting drijft de woonkeuken door. Al blijft er natuurlijk de levensgrote kans dat opportunistische politici, hier in het Westen, hun kans schoon zien om de kernenergie lobby opnieuw stevig leven in te blazen. Overal doken recentelijk, maar wel voor het uitbreken van de oorlog in Oekraïne, de geluiden op dat je kernenergie zgn. ‘groene’ energie kunt noemen, en dat het daarmee kan functioneren als alternatief voor dringende klimaatproblematiek. Waanzin, alsof we ook van de mythe van ‘de Torenbouw van Babel’ niets leren.

Vrijdagochtend 11 maart. Alweer een mooie lentedag, narcissen overdag. Gisteren hebben de ministers van Oekraïne en Rusland elkaar in Antalya, Turkije ontmoet. Die ontmoeting leverde niet veel op, een uitwisseling van bekende argumenten. Maar wellicht, en dat schijnt vaker voor te komen, was het een voorbereiding voor een ontmoeting tussen Zelensky en Poetin., en zit er op het hoogste niveau toch enige beweging in de zaak. Ondertussen heeft het Russische leger de omsingeling van Kiev ingezet. En zitten de bewoners van de stad Marioepol, aan de Zee van Azov, nog steeds als ratten inde val. En de pogingen om hen de stad uit te krijgen, door middel van een vrije corridor, mislukken steeds opnieuw. De term ‘omsingeling’, hdoet onwillekeurig denken aan oorlogen uit de antieke wereld, zoals bijvoorbeeld: het beleg van Troje, en de slimme list van het Paard van Troje.

Veel mensen herinneren zich de eindeloos voortslepende oorlog in voormalig Joegoslavië nog. Direct na de dood van Tito verbrokkelde dat land, en de eeuwenoude argwaan tussen de vroegere staten dook weer op. We herinneren ons allemaal nog het drama rond de val van Srebrenica. Het gerommel in dat deel van Europa was weer, voor de zoveelste keer, terug. Het lijkt zich als een olievlek, daar in het Oosten van Europa uit te breiden. Vele landen in die regio wachten al lang om lid van de Europese ‘familie’ te mogen worden. T’is een wat merkwaardige familie, die Europese ‘familie’. Onderling vertrouwen ‘de neven’ en ‘nichten’ elkaar niet zo. En hoewel Europa zichzelf graag op de borst klopt van trots en zelfgenoegzaamheid, is het geruzie onderling niet van de lucht. Moet je ook maar niet met z’n allen in één groot huis gaan wonen, als je eigenlijk niet erg in staat bent in goede harmonie samen te leven. En veel ‘familieleden nog even buiten ‘parkeert’. T’is maar wat je ‘even’ noemt.

In de voormalige Sovjet Unie moet nog steeds de terreur van de, ooit zo gevreesde KGB heersen, ook al heet die nu anders. Maar haar lugubere’ methodes’ zijn blijkbaar nooit verdwenen. En Poetin is een ex-KGB’er. En één die zijn les goed geleerd heeft, vermoed ik. De wereld als plek om je zin te krijgen, waar falen, of terugkeren op je schreden niet bestond, en ben ik bang, nog steeds niet bestaat.

In het huis van mijn Oma en Opa hing een kopie van het negentiende-eeuwse schilderij ‘Napoleon trekt de Berezina over’. Dit schilderij uit 1866, werd geschilderd door January Suchodolski (1797-1885). Napoleon, de grote machtige Keizer trekt, verkleumd op zijn schimmel, z’n schouders hoog opgetrokken van de extreme kou, de dichtgevroren rivier over, omringt door zijn terugtrekkende troepen. Zijn Grande Armee heeft hier, op de ijzige vlaktes van Rusland, zijn trots, fierheid en onoverwinnelijkheid moeten achterlaten. De droom van Almacht aan gort, het soldatenleven een illusie armer. Parijs, mijn mooie Parijs, wat ben je ver weg, hoor je hem zuchten. In de boekenkast van diezelfde Oma en Opa trof je veel boeken aan van de beroemde Russische schrijvers en dichters aan. U kent ze wel. Mijn Opa zei op een dag, toen ik hem om een boek vroeg: ‘Hier, lees dit maar’, en ik begon aan ‘de Idioot’ van Dostojevski. Ik was nog jong, een jaar of vijftien, en deze wereld was nieuw voor mij.

Het ‘heetste’ nieuws over de barbaarse inval in Oekraïne, en daarop volgende volgende moorddadige veldtocht van het Russische leger ebt héél langzaam weg. Die oorlog duurt nu al zo’n veertien dagen, en lijkt nooit meer te eindigen. En veertien dagen is een ‘eeuwigheid’ in onze moderne ‘communicatie’ wereld. Je zou er depressief van worden. Je wilt het liefst je armen om je heen slaan, en doodstil blijven zitten. Het nieuwsbericht dat het Russische leger nog steeds, volkomen hypocriet en bij monde van Poetin, zijn veldtocht omschrijft als een ‘noodzakelijke’ denazificatie van het Joods-Nazistische regime (wat voor soort geest verzint zoiets?).
Marioepol, aan de Zee van Azov, is al tijden omsingeld. De mensen zitten, en sterven, als ratten in de val. Oekraïne probeert, en probeert, een vrije corridor bij de Russen te bewerkstelligen, zodat de geteisterde bevolking weg kan. Maar, de wreedheid heeft een bikkelharde smoel, ze komen er niet uit. En hun dodental stijgt. Inderdaad zijn er ook extreemrechtse, fascistische individuen, die zwaarbewapend en zéér goed militair getraind, die Oekraïne mede verdedigen, maar om daarmee de huidige regering van nazipraktijken te beschuldigen, is zonder meer morbide en wreder dan wreed. Die dappere regering probeert, met beperkte middelen, en voorzien van bemoedigende woorden van de zéér moedige Europese ‘leiders’ te redden wat er te redden valt. Onder die Europese ‘leiders’ is onze bloedeigen jongen van stavast, onze altijd sympathieke premier; Rutte, die, helaas, een krachtig, een zéér krachtig ‘nee’ moet laten horen tegen Oekraïne als het om militaire hulp smeekt. Wat Stinger raketten, oké goed, maar de rest: Nee! En nog eens: Nee! Poetin is immers niet meer te vertrouwen, en dus levensgevaarlijk!

Een kind speelt op straat, het neuriet een vrolijk lied. Dan roept Mama: ‘kom je binnen?’ Het kind kijkt omhoog naar de kleine bontgekleurde vogel die fluitend neerstrijkt op een tak van de boom waaronder het speelt.
Plotseling…