Onder ogen komen – Srebrenica Is Nederlandse Geschiedenis

(Lejla, van Srebrenica Is Nederlandse Geschiedenis geportretteerde)

Vijfentwintig jaar geleden voltrok er in Srebrenica een genocide waarin 8.000 Bosnische moslimmannen en jongens werden vermoord. Het Nederlandse VN-bataljon Dutchbat, dat voor een vredesmissie was ingezet, schoot deze slachtoffers te kort. De Hoge Raad besloot dan ook dat Nederland deels verantwoordelijk was – en is – voor de dood van 350 moslimmannen. Dit was een unieke uitspraak in zijn soort en kreeg wereldwijde aandacht. De internationale gemeenschap deelde net zo zeer de verantwoordelijkheid en bood evenmin bescherming aan deze mensen. Vragen die resteren zijn hoe en hoe nu verder?

De omvang en ernst van deze gebeurtenis zou draagwijdte moeten hebben in Nederland en het zou moeten behoren tot de curricula op scholen. Helaas is dit niet het geval en gebeurt er wat er wel vaker gebeurt met pijnlijke en schaamtevolle delen van de geschiedenis: het wordt onderbelicht in de hoop dat het in de vergetelheid raakt. Vergeten wordt het echter nooit. Met een grote bevolkingsgroep afkomstig uit Bosnië en Herzegovina, die tijdens en na de burgeroorlog immigreerde naar Nederland, is er behoefte aan het gezamenlijk herdenken en verwerken van een groot trauma.

Dat dit trauma van de slachtoffers en betrokkenen voortleeft in de volgende generaties is goed te zien in het tijdelijke monument Srebrenica is Nederlandse Geschiedenis dat onderdeel is van een campagne opgezet door het collectief Bosnian Girl. Met deze campagne willen de vrouwen aandacht vragen voor de genocide in het onderwijs, willen ze een permanent nationaal monument realiseren en willen ze structurele financiering vanuit de overheid voor de herdenking. Het tijdelijke monument benadrukt de naleef van Srebrenica door middel van grote zwart-wit portretten. Fotografe Robin de Puy fotografeerde vijfentwintig Bosnisch-Nederlandse jongeren van vijfentwintig jaar oud die in Nederland zijn opgegroeid. Deze jongvolwassenen representeren de verschillende gebieden en de gedeelde geschiedenis.

Langs de Oranje Vrijstraatkade in Amsterdam staat dit tijdelijke monument, nadat de afgelopen zomer tegenover Het Binnenhof op het Plein in Den Haag was opgesteld. Alle geportretteerden vertellen net als Zana iets over hun verhouding tot Srebrenica, hun familieverleden en hun leven hier in Nederland. Door langs deze foto’s en verhalen te lopen krijg ik voor ogen waar het collectief Bosnian Girl op doelt. Srebrenica leeft voort in mensen. Deze mensen verdienen een gedenkplek in het Nederlandse landschap aangezien deze genocide niet alleen daar zijn sporen heeft achtergelaten. Als betrokkene moet Nederland de gebeurtenis beter opnemen in het collectieve geheugen. De afwezigheid van een monument, een gefinancierde nationale herdenking en educatie toont de tekortkomingen van de overheid. Srebrenica is Nederlandse geschiedenis, dus laten we dat ook nationaal zo erkennen.

De tentoonstelling in Framer Framed beantwoordt deze memo. Kunstenaar Anna Dasović initieerde deze tentoonstelling naar aanleiding van haar onderzoek over het handelen van de Dutch Blue Helmets in Srebrenica in 1995. Haar kunstwerk Before the fall there was no fall toont op twee verschillende televisieschermen meer dan honderd opnames uit het archief van het Nederlands ministerie van Defensie. Het kunstwerk reflecteert haar onderzoek en toont de documentaire beelden in verschillende episodes. In samenwerking met andere kunstenaars zet ze dit project voort en brengt ze kunst en geschiedenis samen. Dat beelden grote invloed hebben op de receptie van zo’n gebeurtenis toont zowel Dasović als rest van de kunstenaars uit de tentoonstelling.

Curator Natasha Marie Llorens neemt Dasović’s onderzoek als uitgangspunt en ze verbreedt de tentoonstelling vervolgens met verschillende perspectieven van kunstenaars die het genocidale geweld belichten. De herinnering aan geweld en verlies staat centraal in de tentoonstelling en je wordt als bezoeker meegenomen in een pijnlijke beleveniswereld van de ander. De tentoonstelling begint met het gedicht The Undentified van Jozefina Dautbegović. Dit gedicht sluit naadloos aan bij de rest van de tentoonstelling en het weet op een bijzondere manier woorden te geven aan een gebeurtenis die niet in woorden te vangen is. Het is niet gek dat Marie Llorens de titel “From what will we reassemble ourselves” verleent aan dit gedicht. Framer Framed zet hiermee de vraag centraal: “uit welke fragmenten – beelden, verhalen, archieven, historische overblijfselen – stel je een leven samen in het kielzog van genocide?”

Arna Mačkić maakte voor de tentoonstelling de architectonische installatie waarbinnen de kunstwerken te zien zijn. Het design moet de muren representeren die de herinneringen samenhouden maar ook beklemmen. Wat zich binnen deze muren kan afspelen aan trauma, zou zich soms ook zichtbaar moeten maken aan de buitenwereld. Deze installatie laat de bezoeker toe tussen de muren, voor ieder om zich tijdelijk te kunnen verplaatsen in de ander en na te denken over de impact van zo’n levensveranderende gebeurtenis. De intimiteit wordt door deze constructie versterkt, waardoor de videokunstwerken van onder andere Hito Steyerl en Ana Hoffner ex-Prvulovic nog beter weten te raken.

Transferred Memories- Embodied documents van Hoffner gaat over hoe we als toeschouwer lichamelijk reageren op documenten van leed, geweld en dehumanisatie. Twee performers beschrijven in de video hoe ze zich verhouden tot de grafische beelden van de oorlog in Bosnië en Herzegovina. Dit kunstwerk roept daarmee een belangrijk vraagstuk op aan de bezoeker, hoe verhoudt jij je tot het geweld van elders?

Tot slot wil ik eindigen met een kunstwerk die de vraag compleet omdraait, maar waarin het lichaam ook centraal staat. Selma Selman vraagt zich in haar serie tekeningen Superpositional Intersectionalism af hoe je zonder die directe beelden van leed en geweld betekenis creëert in een afbeelding. Hoe visualiseer je de onderliggende mechanismes van een mens? Dit weet ze in haar tekeningen met een indrukwekkende verbeelding te laten zien.

Ondanks dat er in Nederland nog niet voldoende wordt stilgestaan bij de genocide in Srebrenica, kan dit u er in 2020 niet van weerhouden om uzelf te verdiepen in dit deel van de geschiedenis. De tentoonstelling in Framer Framed is in ieder geval een aanrader doordat het met een aantal indrukwekkende kunstwerken zorgt voor inhoudelijke en emotionele verdieping. Het is een tentoonstelling die aan het denken zet en daarmee een maatschappelijk belang dient.

Srebrenica Is Nederlandse Geschiedenis verrijkt de kade naast Framer Framed nog tot 18 oktober 2020. De expositie From what will we reassemble ourselves is tot en met 3 januari 2021 te zien.

Bezoek de website van de campagne voor verdere verdieping – https://srebrenicaisnederlandsegeschiedenis.nl/
Hier vind u podcasts, documentaires, petities, alle 25 foto’s en verhalen van het monument en verdere informatie.