FIBER Festival met Thijs Ebbe Fokkens en Sissel Marie Tonn

FEATURE

Het FIBER Festival bestaat sinds 2011 en hangt de meest moderne van de moderne kunsten aan. Denk aan digitale cultuur en audiovisuele performances. Het festival vindt van 24 – 27 september plaats in Amsterdam. In de Brakke Grond, de Tolhuistuin en onvermijdelijk in deze tijden… online.

Instabiliteit – het thema van dit FIBER Festival – is een prachtig thema, vind ik zelf. Ook al levert instabiliteit bijna altijd problemen op – het biedt ook vaak iets moois.

In de economie worden ‘disruptieve bedrijven’ hoog gewaardeerd omdat ze markten door elkaar gooien. Mediaharten gaan sneller kloppen bij politieke instabiliteit. En misschien is er geen beter voorbeeld dan de huidige pandemie: door corona gaat niets meer zoals voor corona. Een voordeel bij dit nadeel: je neemt het virusvrije leven (als dat ooit nog terugkeert) ineens niet meer voor lief.

Die dingen zijn nog op kleine schaal vergeleken met het instabiele klimaat. Wat te denken van deze video, die muziek van Bladerunner zet bij het door bosbranden geplaagde San Francisco? Geen trucage. Of de langste hittegolf ooit, nog niet eens een maand geleden. Sprinkhanenplagen in Afrika. Laten we maar niet beginnen over smeltend ijs op Groenland, methaan dat vrijkomt uit de Siberische permafrost of de enorme droogtes overal ter wereld.

Wat kan een kunstenaar daar nog mee, vraag je je wel eens af. Moeten ze met handen in de zij hulpeloos toekijkend de strijd opgeven? Of met wetenschap als materiaal gedachten laten sprankelen? Dat laatste blijkt een interessante strategie. We spraken met de twee Haagse afgevaardigden van FIBER: Thijs Ebbe Fokkens en Sissel Marie Tonn.

FIBER Festival met Thijs Ebbe Fokkens en Sissel Marie Tonn
Every future (is a crime scene) part IV (2019) / Foto © Johan Nieuwenhuize

Een vruchtbaar kunstgebied:
Every Future (Is a Crime Scene)

Thijs Ebbe Fokkens exposeert Every Future (Is A Crime Scene) V in – of beter gezegd – onder de Tolhuistuin. Ondanks rugklachten en middenin de voorbereiding te zitten, kan hij iets meer vertellen over zijn werk. Zijn werk is grofweg een enorme installatie. Die ziet er voor de kijker misschien afgemeten uit maar niets is minder waar: spontaniteit en intuïtie spelen een grote rol bij het creëren van zijn kunstwerken, die bovendien een stevig filosofisch fundament hebben.

Wat is je plan voor het FIBER Festival 2020?

Every Future (Is A Crime Scene) V is een coproductie van Highlight Delft en FIBER en behoort tot een serie waarbij ik de archeologische opgraving onderzoek als presentatievorm. Dat doe ik onder de Tolhuistuin. Dat zijn die gebouwtjes op poten in jaren zeventig architectuur op het voormalige Shell terrein. Een gebouwtje bevindt zich aan de Tolhuiskant en daar ga ik mijn opgravingsruimte maken. Eerst wil ik de werkelijke ruimte opheffen. Dan een toneelbeeld maken – dat verwijst naar een moment dat heeft plaatsgevonden of gaat gebeuren. Ja, dat is best veel met nog 10 dagen voor de opening…

Hoe is dit werk een vervolg van je vorige werk?

De ‘reflectieplekken’ keren vaak terug. Dat zijn oriëntatieruimtes waar je kunt contempleren, reflecteren en verwonderen. Mijn grotere installaties zie ik als maquettes die mogelijk zouden kunnen zijn. Net als in mijn andere presentaties heb ik nu ook een uitgangspunt. Maar er komt een hoge mate van improvisatie bij kijken. De intenties, het conceptuele frame, ja, daar werk ik wel aan zoals een ontwerper. Maar ik heb niet alles van te voren uitgedacht. Het werk… ontstaat.

Kun je dat toelichten?

Een heleboel keuzes kan ik pas ter plekke maken. De context vormt het werk ook. De locatie of het materiaal kunnen het werk heel erg in een richting duwen of lading geven. Dat is soms wel lastig. Wat je van te voren hebt bedacht en verteld over het werk kan soms onder spanning komen te staan omdat je ter plekke denkt: dít pad moet ik volgen. Dan moet je een beetje zoeken naar kaders die ook de ruimte bieden om het onvoorziene in te gaan.

FIBER Festival met Thijs Ebbe Fokkens en Sissel Marie Tonn
Every Future (is a crime scene) part II (2018) / Foto © Johan Nieuwenhuize

Dat is wat je ook hebt gedaan met de ‘crime scenes’ in de Elektriciteitsfabriek?

Uiteindelijk gaat het om beelden en een bepaalde poëtische gevoeligheid. En tijdens de opbouw was het heel praktisch. Vaak in overleg met technische mensen, die ehm… minder een boodschap hebben aan de poëtische waarde van dingen. Dat schakelen kan heftig zijn maar maakt het ook spannend. Het kan ook mislukken!

Ik probeer van te voren heel duidelijk te maken dat het onvoorziene de hoofdrol speelt en, ook belangrijk, dat ik geen punt wil maken met het werk. Het is meer een ruimte scheppen dan een punt maken.

Je wilt meer vragen oproepen dan statements maken?

Ik vind het zo tof dat je dat in de kunst kunt doen… Je hebt altijd meerdere lagen. Het is ook een stijlmiddel, die ambiguïteit. Ironie ligt ook wel eens onder vuur nu, oprechtheid zou beter zijn… Maar je kunt juist met die ironie heel precies aanwijzen, terwijl je twee dingen tegelijkertijd zegt. Ik zoek naar dat soort tussenruimten.

Is het terrein van Shell bij de Tolhuistuin een voorbeeld daarvan?

Nou, ik wil zeker vermijden dat het een rechtlijnige aanklacht wordt. Hoewel de titel wel een beetje naar een dader verwijst… Maar ik wil niet iets als: ‘dat is van Shell en het gaat over met de aarde omgaan’… Het gaat meer om iets wat veel existentiëler en ongrijpbaarder is, wat mij betreft.

Bij Highlight Delft was mijn archeologische opgraving een ceremoniële ruimte geworden, verwijzend naar rituelen en sjamanistische praktijken. Mijn voornemen is om dat dit keer nog meer te doen. Ik wil de beweging maken van het wereldbeeld van Shell… dus dat je dingen kunt exploiteren, dingen uit de wereld kunt halen, van elkaar kunt scheiden…. naar een meer holistische kijk op dingen. Maar ik ben zelf óók talig en analytisch… Dat holistische is best wazig voor de andere kant van de hersenen!

FIBER Festival met Thijs Ebbe Fokkens en Sissel Marie Tonn
Every future (is a crime scene) part III (2019) / Foto © Johan Nieuwenhuize

Kun je dat toelichten?

Neem hoe je taal gebruikt. ‘Ik en het ding, ik en de natuur’. Dat is erg antropocentrisch. Bij een lezing van de Australische historicus en filosoof Helen Verran hoorde ik dat voor aboriginals ‘bezit’ een onmogelijk begrip is omdat zij alles beschrijven als web van relaties. Zij kunnen nooit dingen los van elkaar benoemen. Zo kan ik niet eens denken!

Bij Highlights werkten masterstudenten vrijwillig als suppoosten. Ook uit India. Ze waren net zoals de Nederlandse studenten technisch maar hadden anders dan hen echt geen enkel probleem met de poëtische kant van het werk. Dat je een andere manier van kijken, denken, verwerken nodig hebt, vonden ze logisch. Dat verbaasde me. Komt dat door hun Oosterse achtergrond?

Het gaat mij vooral om een manier om te filosoferen. Een denkruimte te openen. Maar het moet ook een lijflijke ervaring zijn. Als je een ruimte maakt, gaat het ook om sfeer. Hoe geur of licht werkt. Dat is een andere manier van nadenken (en realiseren) dan pure taal en betekenis.

Communiceren met de kijker wordt steeds belangrijker in kunst, lijkt het wel.

Het is meer een kwestie van meenemen… Ik wil dat als mensen interesse hebben dat ik nog meer kan aanbieden. Maar als je nog meer inzoomt, wordt het niet perse duidelijker, maar genuanceerder.

Een archeologische opgraving kun je zien als een boodschap van een andere tijd. Als je wilt communiceren met een toekomstige lezer in een andere tijd: wat communiceren we nog over 2000 jaar? Hoe beperkt zijn onze huidige communicatiemiddelen? Onze begrippen en tekens? Onze waarneming en begripvorming? In hoeverre kan ik echt zien hoe iets werkelijk is?

Ik wil er ook niet te veel tussenzitten! Ik zie liever dat het een 1-op-1 relatie is tussen bezoeker en kunstwerk. Niet een puzzel die opgelost moet worden – of ‘wat zou de maker ermee bedoelen’… Een archeologische opgraving kan al een voldoende handleiding zijn. Hoe werkt een archeologische opgraving? Of als je het kunstwerk als orakel beschouwt. Je gaat erheen om raad maar het spreekt in raadsels… Mensen denken dan: dat ik het niet ‘snap’, is ook oké!

The Escapist Cookbook / Foto © Johan Nieuwenhuize
The Escapist Cookbook / Foto © Johan Nieuwenhuize

Maar gaat er nu gegraven worden?

Ja, ik ga wel wat graven. Alleen draait het bij een archeologische opgraving om het relikwie dat opgegraven wordt. En ik wil dát juist vermijden. Ik maak me daar wel zorgen over. Dat kan spannend en intrigerend uitpakken maar het kan mogelijk ook een beetje niksig zijn en niet werken… Ik ben wel eens beschreven door een collega als een zelfverzekerde twijfelaar… Maar dat doe ik hardop en ter plekke! Kwetsbaar en met de billen bloot! Als het niet werkt, dan werkt het niet, en iedereen kan het zien. Wat mij betreft toch beter dan in je studio zitten en dan denken: gelukkig ziet niemand het…


FIBER Festival met Thijs Ebbe Fokkens en Sissel Marie Tonn
A Sensory Cartography of Madeira. / Foto © Jonathan Reus

Data als leidraad voor een kunstwerk:
The Intimate Earthquake Archive

Wij spraken Sissel Marie Tonn al in 2016 voor de Invest Week. Daarna is er veel gebeurd. Ze won van de Theodora Niemeijer prijs en exposeerde vervolgens The Intimate Earthquake Archive in het Van Abbemuseum in Eindhoven, Grasnapolsky (Groningen), Artefakt Festival (Leuven), het KIKK-festival (Namen) en zelfs in Texas: Ballroom Marfa. Maar wat is The Intimate Earthquake Archive nu precies? Sissel Marie Tonn legt het zelf uit in deze video.

Het project duurt nu al vijf jaar en ze benadrukt dat het een teameffort is. Zo komen de composities van haar partner Jonathan Reus en het elektronicagedeelte van haar vader, die elektrotechnisch ingenieur is. Vanuit haar artist in residence-locatie in kunsthuis SYB in Friesland, vertelt ze meer over het werk dat op FIBER te zien is.

Jouw intieme archief verwijst naar een ander archief, dat van het KNMI.

Het archief van het KNMI is fascinerend. Hun enorme research gaat terug tot de eerste aardbeving in 1986. We wilden die gezuiverde data terugbrengen naar het lichaam zelf. Maar… dit is geen aardbevingsimulator! Het is een compositionele ervaring. Jonathan maakte composities op basis van hoe de aardbeving vanuit het epicentrum naar buiten toe beweegt en door welke omgeving het gaat. Een mooie kans om diep naar de grond te luisteren!

Hoe werkt jouw kunstwerk in coronatijden?

Er is wel wat veranderd. Bijvoorbeeld: vroeger maakte ik de hesjes zelf… maar als je dat hesje wilde omdoen, kwam je in nauw contact met de bezoeker. Ze waren gemaakt van materialen die lastig waren om schoon te maken. We waren in verschillende landen, ze werden gedragen door veel verschillende personen… Dus toen de pandemie er was, bedacht ik me: dit moet anders. Twee mode-ontwerpers van Das Leben am Haverkamp wilden mij helpen om de hesjes te verbeteren: Christa van der Meer en Gino Anthonisse. Afgelopen zomer hebben we een stof gevonden die anti-microbieel is, en die je met alcohol kunt schoonmaken. Ze hebben de hesjes bovendien opnieuw ontworpen. De rits zit nu aan de voorkant en je kunt ze aan de zijkant aanpassen. Een heel mooi design vind ik.

Foto © Sissel Marie Tonn en Jonathan Reus
Foto © Sissel Marie Tonn en Jonathan Reus

The Intimate Earthquake Archive duurt als project nu al vijf jaar. Hoe blijft het evolueren?

De research gaat alsmaar door… Door corona konden we op Ars Electronica niet de hele installatie laten zien. We kozen voor een audiogids die een verhaal vertelde over een aantal aardbevingen. Zodoende kon ik opnieuw en dieper duiken in de research. Vooral over de ‘biopolitieke’ betekenissen. Bijvoorbeeld de eerste officiële aardbeving van 1986. En de krachtige aardbeving van 2012 in Huizinge, die veel schade bracht maar ook gevolgen had voor wetgeving. En een aardbeving tijdens de lockdown. Groningen had in deze twee maanden zeven kleinere aardbevingen. Alles was nogal stil zonder de industriële activiteit. Seismologen hoorden toen seismische geluiden zonder ruisinterferentie.

Voor Ars Electronica heb ik ook met een graphic designer (Márton Kabai) gewerkt. Hij maakte een genealogie voor de door de mens gemaakte aardbevingen, met gebruik van de data. Als je meer met een onderwerp voor lange termijn werkt, heb je meer materiaal, en dat levert ook weer meer werken op.

Heb je zo onderhand niet je buik vol van aardbevingen?

Haha, dat vroeg mijn moeder laatst ook al… maar als je zover bent gekomen en dit medium hebt ontwikkeld, dit hesje, blijf je dingen ontdekken. Het ziet er misschien simpel uit maar de technologische kant is extreem ingewikkeld. Het medium van de hesjes wil ik ook in andere werken gebruiken. Bij veldervaringen zoals Sensory Cartographies. Dat doe ik ook met Jonathan. Een soort uitgebreide wandeling met omgevingssensoren in een helm en pak. Daarmee vergroot je je zintuiglijke indrukken, en zodoende ook je bewustwording van de natuurlijke omgeving. Je beseft zo dat je informatie van je omgeving filtert. Ik vind het heel interessant hoe we evolutionair geconditioneerd zijn, waardoor we voorrang geven aan bepaalde sensorische ingangen, en ook hoe dat cultureel bepaald is.

FIBER Festival met Thijs Ebbe Fokkens en Sissel Marie Tonn
Bezoeker The Intimate Earthquake Archive at KIKK Festival 2019 / Foto © Sissel Marie Tonn

Voel je je een mediator tussen de bezoeker en de data van de wetenschap?

Je hebt het over een audiovisueel aspect van een wetenschappelijke methode. De toonhoogte kan veranderd worden, dat hoor je, dus het heeft al een conceptuele component. Maar het zit in een andere infrastructuur. Als je het eruit haalt als een kunstenaar, had het misschien daarvoor al kunstzinnige kwaliteiten! Door het medium waar we het in stoppen, het hesje, kunnen we het potentieel eruit trekken dat er al in zat. Er is altijd materiaal… We moeten het alleen in context plaatsen.

Maar je praat veel met de bezoekers, neem ik aan.

Je wilt dat mensen een onmiddellijke indruk krijgen zonder alle voorkennis. Maar mensen zijn ook geïnteresseerd in alle stappen die je genomen hebt om het werk te maken. Bijvoorbeeld dat ik in Groningen ben geweest, dat ik daar verbleef en rondreisde. Veel dingen hebben invloed op besluiten. Ik hou ervan als je lagen kunt verkennen.

Hoe was de samenwerking met echte wetenschappers?

Diverse seismische experts bij KNMI wilden ons helpen. Als je respectvol bent over hun werk, willen ze jou ook graag helpen. Het moet dus echt precies zijn wat je wilt. Een balanceeract soms. Ook al word ik er als kunstenaar sterk naar toegetrokken… ik voel me zelf verre van een wetenschapper! Ik kreeg vreselijk slechte cijfers op school voor een vak als Biologie want ik kon geen feiten onthouden. Dit is voor mij een kans om mij als een ‘bedrieger’ te mengen in het wetenschappelijke wereldje! Voor de BAD-award werk ik met een immunoloog (Juan Garcia Vallejo) en een expert op het gebied van microplastic (Heather Leslie) van de VU… Een nóg ingewikkelder onderwerp!

Wetenschap kan creatief zijn maar ook beperkt, want na een bepaald punt kun je niet verder. Maar wetenschappers zijn óók creatief en interesseren zich ook in kunst! Een persoon met wie ik werk, speelt cello, een ander interesseert zich voor filosofische vraagstukken. Je vertakt jezelf vanuit je kennisgebied – daar houden zij ook van. We zitten niet in een doosje!


FIBER Festival 2020 duurt van 24 tot 27 september, zowel op locatie in Amsterdam als online. Naast Thijs Ebbe Fokkens en Sissel Marie Tonn zijn er nog veel meer kunstenaars bij betrokken. Bekijk de deelnemers, het programma en de COVID-19 regels op de website van het FIBER Festival.