De kunstboekenkast: Posters of the Cold War
Coronavirus. Het nergens heen kunnen en niets open zijn geeft de kans om je eigen boekenkast te plunderen. Al die boeken die nog op hún dag aan het wachten waren. Een nieuwe rubriek is geboren: De Kunstboekenkast.
Deel 2: Posters of the Cold War van David Crowley. V&A Publishing, 2008
Context van het boek
In ons digitale tijdperk, waar beeld overvloedig aanwezig is, hebben we geen idee meer hoe belangrijk posters (of affiches) ooit waren. In mijn jeugd hing Amsterdam er nog vol mee. Je zag overal in het centrum posters van krakers, feministen en creatievelingen.
De Koude Oorlog (wat het ook alweer was? bekijk deze video die het in 1 minuut uitlegt) was een postervriendelijk tijdperk. Twee wereldmachten hadden uiteenlopende visies. De strijd tussen hen werd met alle mogelijke middelen gestreden. Posters waren daarbij ideaal, want makkelijk en goedkoop.
Er iets eigenaardigs aan een propagandaposter. Je hangt ze alleen op om je eigen mensen te overtuigen. Een communistische poster ophangen in de jaren vijftig in Kansas City, of een kapitalistische poster in Minsk, dat zou je niet snel zien. Je wilt als wereldmacht dus vooral je eigen bevolking geruststellen dat het goed is wat jij doet én dat het slecht is wat de andere wereldmacht doet.
Het is dus niet raar dat de posters in dit boek allemaal een van deze twee doelen nastreven: bang maken of heldhaftigheid promoten.
Bang maakt bijvoorbeeld de poster van de Duitse politieke partij CDU van eind jaren vijftig. Die waarschuwt de West-Duitsers tegen een demonisch kijkende Chroesjtsjov. Aan de andere kant joeg de Sovjet-Russische poster in 1963 angst aan met een lynching op de wang van het vrijheidsbeeld (‘The Shameful Brand of American Democracy’) (zie onderaan).
Heldhaftig is de poster van Yuri Gagarin en de ‘glorie aan de eerste kosmonaut’. Of de Cubaanse heldenposter over Ethel en Julius Rosenberg over de in de VS geëxecuteerde Sovjetspionnen. Behoorlijk heldhaftig is de poster van Mao uit wiens hoofd zonnestralen komen die Chinese strijders aanmoedigen.
Wat opvalt als je door het boek bladert, is de ongelooflijke intensiteit van de posters. Die begrijpen wij in het hier en nu misschien niet meer zo goed. Op een paar momenten, met name tijdens de Cubacrisis, leek de wereld echt in oorlog te zinken. De anonieme held Vasili Arkhipov voorkwam vermoedelijk een oorlog door koppigheid. Nog een held: Stanislav Petrov die in 1983 misschien wel een kernoorlog voorkwam door orders te negeren.
Een halve eeuw later is het makkelijk om die angst te vergeten.
De Koude Oorlog kwam terug in zowat alles. Sport: ijshockey, Olympische Spelen, schaken, ballet. In cultuur: boeken als Cat’s Cradle (Kurt Vonnegut) en The Manchurian Candidate (Richard Condon), films als Fail-Safe en Whoops Apocalypse en de James Bonds. Zelfs popster Prince raakte in paniek en zong in 1981 Ronnie, talk to Russia.
En ja, dit was een heuse verkiezingsspot voor Lyndon B. Johnson in 1964.
Pluspunten
Flink pluspunt is dat het boek van David Crowley, geschiedenisdocent, meer toont dan alleen maar posters uit de VS of de Sovjet-Unie. Ook in Cuba, Duitsland, Frankrijk en China was men creatief. Nederland is ook vertegenwoordigd met een poster van de Rijksvoorlichtingsdienst: ‘Gifhandel vergalt den vrede‘.
Het boek gaat verder dan alleen maar weergeven van propagandaposters. Je vindt ook posters die in deze periode gemaakt werden maar niet onmiddellijk met de politieke strijd te maken hebben. Zoals filmposters, milieuposters en sportposters. En posters van de critici.
Milieu is misschien een beetje vreemde eend in de bijt. Maar niet minder extreem blijkt. De poster van Robert Rauschenberg van Earth Day 1970 overtreft zelfs de politieke Koude Oorlog-posters in hardheid (de Amerikaanse zeearend te midden van allerlei milieurampen). De poster ‘Stop Nuclear Suicide’ uit 1963 toont een atoombomontploffing en een enorme schedel op de achtergrond.
En film dus. Interessant zijn de verschillen in posters van de film Der Schweigende Stern. Deze Oost-Duitse film werd in beide landen uitgebracht. De DDR-poster toont twee heldhaftig en geconcentreerd ogende astronauten. De West-Duitse poster belooft veel meer spanning en sensatie, Het decor is fantasierijk. De ene film wil overtuigen, de andere wil geld verdienen.
Minpunten
Posters of the Cold War worstelt wel een beetje met de indeling. Volgens het boek bestaat de ontwikkeling van de Koude Oorlog-poster in vier fasen: de verdeelde wereld na WO II, revoluties en oorlogen, posters voor vrede en posters in Oost-Europa na 1980. Dat had denk ik wel wat logischer gekund.
Je mist ook wat meer informatie over hoe die posters nou eigenlijk ontstonden. Wie maakten ze en welke rol speelden de makers in de kunstzinnige wereldjes van toen? Ze blijven net zo anoniem als de posters zelf. Een paar interviews met betrokkenen had het boek interessanter gemaakt.
Memorabele posters uit het boek
Dus, kortom?
Een nogal ernstig gebeuren, die koudeoorlogpropaganda, met als frappante uitzondering de Franse posters.
De poster die op de cover van het boek staat (Roman Cieslewicz, 1968) is een van de weinige die de Koude Oorlog zelf ironiseert. Ook een poster als: ‘Voter, c’est mourir un peu’ (1968) vertelt op grappige manier een serieuze boodschap. Of de poster voor mensen die het stalinisme verheerlijkten: een zogenaamd vreedzame Stalin zien met een groot bord ‘Paix’ (Vrede) en een goedendag (middeleeuws wapen) in de andere hand. Het is beter te begrijpen waarom Franse posters van deze tijd zo grappig zijn.
Ook verrassend: hoeveel posters tijdens de Koude Oorlog over vrede gingen. ‘Peace was one the most used and most abused words of the Cold War years,’ schrijft David Crowley. Met name de Sovjets benadrukten dat woord, alsof ze al campagne maakten voor toekomstige historici als het mis zou gaan.
Ook frappant: dat ook zulke posters zelf clichés werden in de jaren zeventig. Perestrojka kwam als geroepen. Die gaf de communistische poster ineens een nieuw elan (er mocht nu ook voorzichtig kritiek klinken).
Hoe creatief ze soms zijn, al deze politieke posters zijn vooral erg vermoeiend. En demotiverend. Ze redeneren allemaal alsof je niet zelf kunt nadenken. Wat een verschil bijvoorbeeld met de Hongaarse poster van Istvan Orosz voor het Hongaarse Democratisch forum uit 1990. Je ziet de achterkant van een Sovjetsoldaat en dan de tekst: ‘Kameraden. Het is voorbij!’
Het boek is niet meer verkrijgbaar in de gewone boekhandels, maar wel online te bestellen via Amazon.com en Ebay.com.