Derde Rijk design: smakeloos, manipulerend, effectief

100.000 bezoekers voor een tentoonstelling. Een groot succes. Natuurlijk nog maar een schijntje van het jaarlijkse aantal bezoekers aan het Rijksmuseum (2,7 miljoen) en het Van Goghmuseum (2,1 miljoen) (bron: nu.nl). Toch aardig voor een designmuseum in Den Bosch.

Je merkt het meteen zodra je binnen bent (op een afgesproken tijdstip): je struikelt over de bezoekers. En wat is dat geluid? Piiieeep. Piiieeep. Piiieeep. Piiieeep. Ah, dat is het contactje van de audiotour.

Een audiotour was zo slecht idee nog niet, besef ik eenmaal binnen. Want de tentoonstelling is véél meer context en minder design dan ik had gedacht. Een swastikatandenborstel, spiegel met beeltenis van de Führer, nazi wc-papier: dat soort dingen vind je hier niet. In vergelijking met de Sovjet-design expositie in de Kunsthal in 2015 zie je hier minder spullen, wel meer uitleg.

Dat is ook wel begrijpelijk. De expositie wil vooral laten zien hoe met nazidesign een heel volk werd gemanipuleerd. En ‘wie of wat daar niet in paste, moest dood of weg’, legt museumdirecteur Timo de Rijk uit in een interview. ‘Het is bijna niet te begrijpen en ook fascinerend – dat bedoel ik niet in positieve zin – hoe Hitler en zijn propagandaminister Goebbels een heel volk daarin hebben meegekregen.’ Dat volk was er na de onduidelijke jaren van de Weimarrepubliek en een economische crisis ontvankelijk voor.

De tentoonstelling begint met een film die uitlegt wat de nazi’s allemaal hebben gedaan. Geschiedenis en design worden hierbij aan elkaar geplakt. Interessant, maar veel informatie hiervan is al bekend en de film biedt geen toelichting over de nazidesigners uit die tijd.

Die voorzichtige start is niet voor niets: nazisymbolen zijn zelfs na 75 jaar nog gevoelig. Daarom is tijdens de voorbereiding ook veel contact geweest tussen het museum en het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) en het NIOD (Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies). Je kunt er alles over lezen in dit interview met Timo de Rijk.

Waarom dan toch zo’n project ondernemen? In Trouw legde Timo de Rijk zijn motivatie voor deze expositie uit: ‘Als historicus vind ik het vreemd om na Bauhaus meteen over te springen naar de naoorlogse stromingen. De tussenliggende jaren zijn decennialang feitelijk doodgezwegen, uit piëteit met de slachtoffers van de nazi’s.’

In Duitsland ligt het trouwens nog gevoeliger. Hoewel diverse musea en archieven hier wel aan meewerkten, is een expositie als deze daar nog steeds taboe.

Wat is er dan wel te zien aan design? Is er überhaupt iets moois te zien?

Lastig. Het design van het Derde Rijk blijkt vooral een combinatie van een oerconservatieve, burgerlijke smaak, eindeloze herhaling en een hoop jatwerk. Veel bruin, zwart en somber. De swastika is zoals bekend gebaseerd op een symbool uit de hindoecultuur. Posters en slogans kopieerden ze van de communisten. De nazigroet was een Olympische groet (en kwam uit toneelstukken over de Romeinen in de 18e eeuw).

Volgens schrijver Richard Hollis van Graphic Design: A Concise History hadden de nazi’s geen echt voorschrift voor design. Daarom konden in posters en architectuur ‘modernisme, neoclassicisme en Germaanse stijlen’ naast elkaar bestaan.

Hieronder volgen een paar ontwerpen. Foto’s maken was niet toegestaan, daarom staat er soms ander beeldmateriaal bij de teksten.

Vlag met hakenkruis (in vitrine)

Het is wel wat om zo’n beladen symbool als een hakenkruis een keer van dichtbij te zien. Je hebt eigenlijk geen idee hoe dat hakenkruis nou gemaakt wordt. Het bestaat uit twee over elkaar gestikte stukken. De rechterpoot van het kruis is over de linkerpoot heen gestikt. Dat stukje stof verandert door toedoen van de geschiedenis in een monsterlijk symbool, terwijl het al 10.000 jaar oud is, en gebruikt werd in het hindoeïsme, boeddhisme en jaïnisme, en in heel Europa al voorkwam voor de nazi’s. Schrijver Rudyard Kipling gebruikte het symbool bijvoorbeeld op de covers van al zijn boeken. Lees meer hierover in het BBC-artikel How the world loved the swastika – until Hitler stole it uit 2014. Er is zelfs een stadje in Canada genaamd Swastika, gesticht in 1906.

Kast met hakenkruizen

De kast met hakenkruizen is mooi noch lelijk. De kast is een beetje biedermeierachtig, en is een van de weinige niet-schreeuwende objecten hier. Het kan jaren in een hoekje staan zonder op te vallen. Vergelijk dat maar eens met dat pompeuze kleed erachter.

SS-stoel (niet op foto)

Anders dan je misschien zou denken, is dit geen martelwerktuig, maar een echte leren stoel. Maar met twee bekende letters in het midden. Een simpele, saaie lichtbruine stoel die je in een kringloop gegarandeerd zou voorbij lopen. Zet deze twee letters erop en de suffe stoel geeft ineens een macaber gevoel.

Nazi-tafel (rechts vooraan op de foto)

Het enige object in de tentoonstelling dat je enigszins mooi kunt noemen, is een glanzende houten tafel, waarbij swastika’s zijn ingelegd volgens een bepaald patroon. Je kunt je voorstellen dat mensen ooit deze tafel tweedehands kochten en pas bij hun eerste maaltijd ontdekten dat het vol swastika’s zat.

De Volkswagen

Via een spaarsysteem kon men zich inschrijven voor deze Volkswagen (ontworpen door Ferdinand Porsche), die de nazi’s in grote getale voor de Duitsers wilden produceren. Dat kwam nooit van de grond want door de oorlog werd de fabriek in Wolfsburg een fabriek voor oorlogsmaterieel. 300.000 mensen verloren hun geld. Toch groeide de kever na de oorlog uit tot een wereldberoemde auto. Lees het verhaal van de kever op BBC.com. De ontwerpen van Porsche waren vermoedelijk gebaseerd op de Tsjechische Tatra T97. In 1961 betaalde Volkswagen een schadevergoeding aan Tatra.

Kortom: design als grote verleider voor een akelig politiek systeem. Directeur Timo de Rijk: ‘Kunst en design kunnen ook met een perverse bedoeling worden gemaakt.’

Misschien werken gebouwen beter om dat te ervaren dan bijvoorbeeld een stoel of tafel. Je kunt ook naar het Detlev-Rohwedder Haus in Berlijn-Mitte, het Proragebouw op het Rugeneiland, of de wijk EUR in Rome. Je hebt meteen dat de-mens-is-nietig-gevoel.

Alle aandacht voor de manipulatie in het design van de nazi’s is interessant maar gaat helaas wel ten koste aan ruimte voor individuele designers. Je kunt dan beter Leni Riefenstahls biografie van Willem Leeflang lezen. Een typisch voorbeeld van een artistiek persoon die zich uit carrièreoogpunt voor het karretje van de nazi’s liet spannen. Een andere bekende naam is de designer Ludwig Hohlwein, onder andere de ontwerper van deze poster uit 1933. En een nog veel bekendere naam is Hugo Boss. Lees het verhaal op de website van Deutsche Welle.

Wat de tentoonstelling wel heel goed voor elkaar krijgt, is om te laten zien hoe effectief de nazi’s waren in hun design in te zetten als griezelige ‘marketingtool’. Neem de poster van Hitler met alleen zijn hoofd en ‘Hitler’. Simpeler, platter en lomper kan bijna niet. Toch zal het menig Duitser in die tijd de stuipen op het lijf hebben gejaagd.

‘De vormgeving van het Derde Rijk‘ is nog te zien tot en met 1 maart in Design Museum Den Bosch.
Je moet online tickets bestellen, ook met Museumjaarkaart!

Foto cover: Poster voor Olympische Spelen in Berlijn, 1936 (Münchner Stadtmuseum, Sammlung Reklamekunst).