Knippen, plakken en kleien voor gevorderden: Jan Svankmajer

Jan Svankmajer is een ideeënmachine. Hij maakte 37 films, meerendeel korte films, waarvan de meeste zijn gemaakt met animatiefiguren van klei. Dat combineert hij met thema’s als seksualiteit, psychologie en filosofie. Gooi daar humor, fantasie en een hoop tempo bovenop – en een prettig gestoord brein – en je zit aardig in de richting van mijn favoriete kunstenaars.

Hij begon niet als regisseur. Svankmajer zit in hetzelfde straatje als regisseurs als bijvoorbeeld David Lynch, Julian Schnabel en Jean Cocteau, die ook kunstenaars waren voor ze regisseurs werden. Hij studeerde beeldende kunst in Praag, daarna werd hij theaterdirecteur, begon korte films te maken en maakte uiteindelijk lange speelfilms. In die zin lijkt zijn carrière op die van Luis Buñuel, die ook later in zijn leven zijn meest interessante werk maakte.

Het werk van Svankmajer staat bol van verlangen naar vrijheid. Daaraan zie je goed dat de liberale jaren zestig en zeventig ook het toenmalige Tsjechoslowakije beïnvloedde (lees hier meer over de Praagse lente). Wrang is dat hij juist in die tijd (tot 1979) geen films mocht maken van de overheid.

Hij richtte zich dus op tekeningen, collages en sculpturen, waarvan je hier veel krijgt te zien. Jan Svankmajers werk is een klassiek voorbeeld van een alsmaar evoluerend oeuvre. Later pakte hij zijn filmideeën weer op – die intussen een belangrijk rijpproces doorgemaakt hadden.

Jan Svankmajer is intussen de tachtig gepasseerd maar nog steeds even scherp als vroeger. Wie zijn laatste film heeft gezien (Insect in 2018), ziet een ogenschijnlijk simpele film die toch verrassend diepzinnig werkt.

Het is een komedie met vijf lagen – dat maak je niet elke dag mee. De eerste laag is Svankmajer die we regieaanwijzingen zien geven. De tweede is de repetitie van het toneelstuk. De derde laag is de betekenis van het originele stuk. De vierde zijn de acteurs die als mens vertellen over hun nachtmerries. De vijfde, zou je kunnen zeggen, is deze film zelf, een optelsom van al die dingen.

Insect is letterlijk een kijkje in de keuken van de meester. Je zou het zelfs beschouwen als de wens van de leraar om een stokje door te geven aan om het even wie. En dat, zoals Svankmajer zelf zegt, met ‘een film zonder psychologie’.

En dat is een mooi bruggetje naar de expositie in Eye – die zowel de moeite waard is voor de liefhebber die iets meer wilt ontdekken, als voor de beginner die met zijn werk wil kennismaken. Svankmajer is namelijk relatief laat begonnen met het maken van speelfilms (na Alice in 1988 volgde Faust in 1994, toen hij al zestig was). Er ligt dus nog een enorm ontgonnen terrein van kunstwerken en korte films dat je als liefhebber waarschijnlijk nog niet kent.

Het aardige van de expositie is dat je van zijn kunstwerken loopt naar zijn korte films. Hierdoor krijgt de artiest Svankmajer al lopend context – zijn kunst en films beïnvloeden elkaar natuurlijk enorm. De films zijn soms wat aan de lange kant maar omdat het tempo zo hoog ligt, vervelen ze niet.

Ik word vooral getroffen door het enorme plezier dat vanaf het begin van zijn werk spat. Met niet al te grote budgetten, in een communistisch land, wist de spottende Svankmajer zich toch staande te houden. Van relatief ‘braaf’ surrealisme (in zoverre je dat hebt in die stroming) zoals in The flat, zie je hier goed hoe hij zijn eigen stijl ontwikkelt. De tentoonstelling is ook zo opgezet dat je er op die manier naar gaat kijken.

Ik geniet net zo makkelijk van zijn De grote avonturenroman als van de voetballers die een voor een het loodje leggen in Virile Games. Zijn tactiele objecten die je wel móet aanraken (maar toch liever niet van de suppoost, ze zijn breekbaar) zijn net zo speels als zijn bizarre Dream of Mountain Climbers. Ook te zien: zijn kortefilmmeesterwerk Dimensions of Dialogue (1982) dat geïnspireerd lijkt door Guiseppe Arcimboldo.

Food is en blijft een van mijn favorieten. Svankmajer is hier op zijn meest satirisch. Laat de video voor zichzelf spreken:

Svankmajers wereld is een wereld van lichamen, obsessies, seks, eten en geweld. Het voordeel van klei is dat je natuurlijk zo iemand iemand anders kunt laten verzwelgen. In tegenstelling tot het meeste geweld in films, is dit voornamelijk grappige zwarte humor.

Dankzij de tentoonstellingbrochure krijgen we via zijn teksten een kijkje in zijn geest. Zijn tien geboden zijn de gids naar zijn creativiteit, met tips als: ‘Koester creativiteit als een vorm van zelftherapie. Dit anti-esthetische standpunt brengt kunst dichter naar de poort van de vrijheid.’

Of deze: ‘Hoe dieper je in een fantasieverhaal duikt, des te realistischer moeten de details zijn.’

‘Geef je volledig over aan je obsessies. Iets beters heb je toch niet. (…) Het gaat niet over herinneringen maar over emoties. Niet over bewustzijn maar over onderbewustzijn. Laat deze ondergrondse stroom vrijelijk door je innerlijke zelf stromen. (…) Zo wordt je film een triomf van kinderlijkheid. En daar gaat het om.’

De expositie in Eye voelt aan als een zeer vruchtbaar landschap van fantasierijke geest – waarbij het kind je in je net zoveel plezier heeft als de volwassene.

Jan Svankmajer: The Alchemical Wedding duurt nog tot 3 maart. Ticket is € 11,-, gratis voor MJK-houders. Kijk hier voor de openingstijden van Eye.