Zeven keer macht in Nest

Macht is een dankbaar onderwerp, waar je veel mee kunt doen in kunst. Er zijn behoorlijk wat psychologische onderzoeken naar geweest en er wordt nog steeds veel onderzoek naar gedaan.

Bekend zijn bijvoorbeeld de experimenten van sociaal psycholoog Stanley Milgram (nu toevallig een film over: Experimenter); en het Stanford-gevangenisexperiment (verfilmd in 2001 als Das Experiment).

De zeven werken in Nest zouden werkelijk niet meer hemelsbreed van elkaar kunnen verschillen. Lichtvoetig; choquerend; film; schilderij; tekst; zacht; agressief. Het is niet alleen een expositie over macht, maar ook over hoe verschillend werken een thema kunnen uitdrukken.

De meest directe, met afstand, is Ronald Ophuis’ werk over een verkrachting in een concentratiekamp, Birkenau I uit 2002. Als je nog niet helemaal wakker was toen je binnenkwam, ben je het wel na het zien van dit werk. Het heeft de subtiliteit van een moker, maar dat is uiteraard ook de opzet.

Precies het tegenovergestelde zijn de werken van Sanchez Castillo. Met speelsheid zet hij machtssymbolen voor gek. Allereerst passeer je bijna ongemerkt het hoofd van Franco, dat hier dienst doet als deurstopper. ‘Kinderen zien het altijd meteen,’ zegt de medewerkster van Nest, ‘ze proberen er dan bloemetjes in te stoppen.’

Ga je met deze hele expositie terug in de tijdmachine bijvoorbeeld naar Madrid in 1965, dan zou je hiervoor vermoedelijk opgepakt worden, alleen al voor de naam van het werk (Capricho VIII, Franco para detrás de la puerta (Franco voor achter de deur)). Een beter voorbeeld van de vergankelijkheid van macht vind je niet.

Zijn film van twee walsende waterkanonnen (een film uit 2007, met medewerking van de Rotterdamse ME) is erg grappig, een buitenkansje om te kunnen zien. Niet halverwege opstaan, maar helemaal uitzitten, deze film, een pareltje. Hier vertelt de kunstenaar er zelf over.

De mokersubtiliteit keert weer terug in het werk Tank Love, een film van Köken Ergun. Een tank rijdt een Deens dorpje binnen en dat heeft impact op de bewoners, die niet goed weten wat ze moeten denken.

De film is wel aardig maar had denk ik echt impact gehad als de tank in een keer echt een huis had opgeblazen. Dan had er natuurlijk een huis moeten sneuvelen – vooruit – maar voor de kunst moeten er nu eenmaal offers gemaakt worden.

Meer indruk op mij maken deze historische beelden van een tank die in 1980 in Amsterdam rondrijdt tijdens ‘de slag van de Vondelstraat’, de heftigste krakersrellen van de jaren tachtig, iets wat je in het huidige verburgerlijkte Amsterdam niet meer kunt voorstellen.

De sociale experimenten van Milgram komen terug in het kijkdoosachtige werk Het Milgram Experiment van de zusjes L.A. Raeven. Als tweelingzussen hebben ze andere tweelingzussen de opdracht gegeven om een trainende man knettergek te maken met opmerkingen als ‘Wat een loser ben jij’ en ‘Moet ik op je rug gaan zitten?’

Na de test blijkt een van hen er toch een paar aardige opmerkingen tussen te hebben gestopt. Zo makkelijk is het dus niet om die oerinstincten van goedheid te verbergen. Een ideaal demotiverend filmpje voor iedereen die al bij voorbaat een hekel aan fitness heeft.

Macht is doorgaans een mannending – zo door de evolutie geschapen. Veel mannenpsychologie gaat daarover, zie dit stuk of dit stuk. In dit filmpje zijn het een keer de vrouwen die de man vernederen, wat je zou kunnen beschouwen als een ultieme mannelijke vernedering als het gaat om macht.

Het beste is bewaard voor het einde. Rites of Passage van Julika Rudelius is video art van het betere soort (uit 2008).

De beelden beschrijven een chique Amerikaans kantoor waar een senior wel even vertelt aan een junior hoe die macht moet uitstralen. Veel komt hierin terug, thema’s als ontgroening, de koppeling tussen geld en macht en sadisme, hoewel de film daarin niet zo heel ver gaat.

Het mooie is dat de film toch iets warms heeft – het zijn rustige opnamen met kalme karakters. De cinematografie is best goed, er zijn veel details om naar te kijken. Twee schermen naast elkaar, het door elkaar horen van stemmen, schermen die op zwart gaan maar de stemmen lopen door; ik heb dit vaker gezien, maar die stijl pakt hier heel goed uit.

Het is een film waar je ook halverwege in kunt vallen, als een verhaal dat eeuwig doorloopt, zoals het er natuurlijk ook achter de schermen in kapitalistische bedrijven aan toegaat. Films en tv-series genoeg over dit onderwerp maar een mooi voorbeeld vind ik Boiler Room (rol geknipt voor Ben Affleck).

De financiële wereld is trouwens ook het onderwerp van Zachary Formwalts An Unknown Quantity. Een beetje een traag werk, over een op zich boeiende fascinatie: de overgang van graanhandel naar opties in de beurs.

Al met al is de expositie leerzaam maar maakt me niet veel wijzer over de goedheid of slechtheid van macht. De ene dictator is de andere niet. De Medici’s in Florence kregen zelfs een ‘machtsgids’ van Macchiavelli, een uiterst cynisch werkstuk, maar hebben zich ook geweldig ingezet voor de kunst. Napoleon maakte zijn broer Lodewijk Bonaparte koning in Nederland, maar die regeerde met zoveel respect en liefde voor Nederland dat Napoleon uiteindelijk zijn broer weer uit zijn functie ontsloeg.

Simpeler gezegd: Oscar David schreef een boek over macht en oordeelde dat macht niet vies is. Maar ‘macht is verslavend’, zegt hij. En anders zet een woord als ‘machtsvacuüm’ te denken, wat een land of bedrijf ook flink kan raken. Een goed voorbeeld was de chaos van de jaren negentig in Rusland.

Verder komt het boeiende evolutionaire probleem achter macht niet aan bod. Waarom erotiseert macht? Zie hier de psychologische uitleg van Esquire. En de kleine macht mist hier ten slotte ook een beetje. Wie in Oost-Europa heeft rondgereist, weet hoe sommige baliemedewerkers hun minimacht tot het absurde kunnen toepassen.

Maar je moet ook beschikbare kunst hebben en misschien is die er wel niet. Wel zijn mooie tekeningen van Jan Rothuizen te zien, die de subtiliteit van het Tenniersplein heeft proberen weer te geven. Een minimaatschappij met zijn eigen machtstructuren. En een tekening van de werkkamer van Job Cohen, toen hij nog burgemeester was van Amsterdam. Uit het feit dat we al weer twee burgemeesters verder zijn (waarbij ik een waarnemend burgemeester meetel), blijkt wel hoe relatief macht in de kern is.

Bij de deur kom je de machteloze Franco weer tegen, met de deur in zijn mond.

‘Might as Well’ duurt nog tot en met 8 mei.