99 fotografische stijloefeningen in Amsterdam

Fotograaf Arjan de Nooy exposeerde hier vorige week drie dagen (7, 8 en 9 juni) de inhoud van zijn boek 99:1. Met het boek is hij tien jaar bezig geweest. De fotograaf is zelf aanwezig tijdens de expositie om zijn project toe te lichten.

99:1 gaat in feite terug naar 1947. Toen schreef de Franse romanschrijver Raymond Queneau 99 stilistische variaties op een in wezen heel banaal verhaaltje.

Het boekje heette Exercices de Style (Stijloefeningen in het Nederlands). Technisch gezien is het fictie maar het is veel meer een experiment in proza.

Raymond Queneau vernieuwde de Franse literatuur onder andere met de literaire groep Oulipo – waarvan de leden wiskundige structuren toepasten op literatuur. Een beroemd project was het Cent mille milliards de poèmes, waarmee je in feite oneindig veel mogelijke varianten van gedichten kunt maken (hier staat een interactieve onlineversie). Andere bekende schrijvers van Oulipo waren Georges Perec en Italo Calvino.

Om een of andere reden is de schrijver – die literair talent had op een schaal die je zelden ziet – in Nederland nog steeds niet lang zo gewaardeerd als in Frankrijk.

En dat is zonde want niet alleen schreef hij Stijloefeningen, maar ook prachtige romans zoals Le dimanche de la vie, Pierrot mon ami, Zazie dans le metro en Loin de Reuil. Ook deze romans ontstonden via strenge wiskundige regels maar ze hebben ook een droge, verrassende, speelse humor.

Met het risico de lezer af te schrikken met een Franse tekst, hier toch een paar varianten van de originele Exercices de Style, om een goed idee te krijgen van het originele project. Dit is de versie Notations:

Dans l’S, à une jeurse d’affluence. Un type dans les vingt-six ans, chapeau mou avec cordon remplaçant le ruban, cou trop long comme si ou lui avait tiré dessus. Les gens descendent. Le type en question s’irrite contre un voisin. Il lui reproche de le bousculer chaque fois qu’il passe quelqu’un. Ton pleurnichard qui se veut méchant. Comme il voit une place libre, se précipite dessus. Deux heurs plus tard, je le rencontre Cour de Rome, devant la gare Saint-Lazare. Il est avec un camarade qui lui dit: <<Tu devrais faire mettre un bouton supplémentaire à ton pardessus.>> Il lui montre oú (à l’échancrure) et pourqoui.

En dit is de versie Anglicismes:

Un dai vers middai, je tèque le beusse et je sie un jeugne manne avec un grète nèque et un hatte avec un quainnde de lèsse tressés. Soudainement ce jeugne manne bi-queumze crézé et acquiouse un respectable seur de lui trider sur les toses. Puis il reunna vers un site eunoccupé. A un lète aoure je le sie égaine; il vouquait eupe et daoune devant la Ceinte Lazare stécheunne. Un beau lui guivait un advice à propos de beutone.

Frans te moeilijk? Er zijn vertalingen van dit bijna onvertaalbare boek. Zoals de vertaling van Rudy Kousbroek van 1978 die het verhaaltje naar Amsterdam verplaatst (met het Jan Willem Brouwersplein ipv Gare Saint Lazare). Dit is de versie Verrassingen:

Wat stonden we op elkaar gepakt daar op het achterbalkon van de tram! En die jongeman, wat zag die er stom en belachelijk uit! En wat doet-ie? Als-ie me daar geen ruzie gaat staan zoeken met een of ander, die – volgens hem dan, dat jonge ventje – stond te dringen! En daarna weet-ie niets beters te doen dan gauw op een vrijgekomen plaats te gaan zitten. Inplaats van ‘m vrij te houden voor een dame! Twee uur later, raad eens wie ik tegenkom bij het Concertgebouw? Die zelfde slungel! Bezig zich kleedkundige adviezen te laten geven! Door een vriend van ‘m! Niet te geloven!

De Nooy wilde ook al lang iets doen met Stijloefeningen, maar dan met zijn eigen expertise: fotografie. Hij ging niet op zoek naar een fotografische recreatie van de oorspronkelijke tekst maar keek of hij in zijn archief een foto had die enigszins het verhaaltje van Queneau kon nabootsen. Geen mooie foto, maar een gewone foto die net als het verhaaltje evenmin iets bijzonders heeft.

De foto die De Nooy vond oogt inderdaad net zo alledaags als het verhaaltje van Raymond Queneau.

Links zien we twee jongemannen lopen, een met zonnebril, een met pet. Achter hen loopt een vrouw enigszins diagonaal, waarvan het niet zo duidelijk is wat haar looproute is. Op de achtergrond lopen diverse andere mensen en zien we ook twee soldaten op de rug. Rechts een lantaarnpaal met waarschuwingsborden en daarnaast staat een bus geparkeerd met de reclametekst Rendez-Vous en Nouvelle Zelande 2011 op de achterkant. Bij die bus staat een man met schort bij een container met oud papier, voor hem een enigszins krom hek in een plas water, en achter hem rijdt een mysterieuze zwarte bus langs.

Het is niet lastig om je voor te stellen dat deze modieuze jongemannen praten over knopen.

Van deze foto heeft De Nooy 99 variaties gemaakt. Dat ging niet zonder slag of stoot, vertelt hij op een rustig moment in de galerie, waar ze alle 99 bij elkaar hangen. ‘De eerste twintig gingen makkelijk, maar daarna werd het een stuk moeilijker.’ Hij werkte in fasen aan het project. Soms schrapte hij ineens tien foto’s die toch niet goed genoeg bleken. En nu? ‘Nu kan ik de foto niet meer zien!’

Klik op een foto om ze in een gallery te bekijken.

Stijloefeningen maar op zijn fotografisch. We zien dus close-ups, extreme flitsen, uitvergrotingen, details. De diversiteit houdt daar niet op. We zien ook kleuranalyses, zwart-witbeelden, foto’s in de vorm van teksten, teksten als onderwerp, negatieven, pasfoto’s, portretten, symbolen.

Daarnaast zie je ook versies geïnspireerd op beroemde fotografen, zoals Eadward Muybridge, Martin Parr, David Hockney, John Baldassari.

Het is geen doen om deze 99 in tien minuten te bekijken – je kunt er net als het literaire werk zo een paar uur zoet mee zijn. Voor De Nooy uiteraard een speeltuin van techniek, zoals ook Stijloefeningen destijds Queneau (en later ook Kousbroek) veel plezier moet hebben geboden. Ook in zijn werk zie je de speelsheid van Stijloefeningen – en die je afdwingt door je onderwerp te beperken.

Het meeste van de foto’s is trouwens analoog bewerkt – een verademing van vakmanschap in een tijdperk waarin Photoshop het soms al te makkelijk maakt om foto’s te editen.

Een paar opvallende uitschieters zijn de mysterieuze pasfotobewerkingen (73. composites), de vlekkerige variant (69. passers by), beeld in tekst (41. bits), het flitshoofd (18. flashman) of de maan-variant (34. astronomy) – je moet er maar opkomen.

Overigens is Stijloefeningen een boek dat al generaties inspireert. De grafisch ontwerper Markus Kraft maakte een krantversie van het verhaaltje. Tekenaar Madd Madden maakte een graphic novel-variant van het verhaal. Essayiste Bethany Brownholtz waagde zich zelfs aan een 21e eeuwse remix van het werk, met een tweetversie, een lolcatsversie, een craigslistversie en een Yahoo! answers-versie.

Wie anderhalf uur heeft, en het Frans goed beheerst, kan ook deze theaterversie van het boek bekijken.

De tentoonstelling is dus voorbij zo vlug als het er even was maar geïnteresseerden voor het boek 99:1 kunnen contact opnemen met De Nooy, Galerie Caroline O’Breen of bestellen bij de uitgever Fw Books.