The Essential: de ontmoetingen van Martin en Inge Riebeek

De essentie van The Essential is de ontmoeting tussen Martin (1957) en Inge Riebeek (1964) met mensen die ze overal ter wereld uitnodigen om voor de camera die ene vraag te beantwoorden. En vervolgens ontmoeten wij, de kijkers, de mensen via de videoportretten.

Elk portret begint met een totaalshot van iemand in zijn/haar omgeving waardoor je een indruk krijgt van de situatie van de persoon. Vervolgens stapt de man of vrouw naar voren en vertelt rechtstreeks en in één keer in de camera wat hem of haar nu het meest bezighoudt. Daarna stapt de persoon uit beeld.

Universeel

The Essential omvat inmiddels 500 videoportretten die de Riebeeks filmden in 23 landen. De videoportretten zijn opgenomen in diverse (bedrijfs)collecties en regelmatig in museale presentaties te zien, onder andere bij De Pont en, recentelijk, bij de kunstmanifestatie Gewoon Bijzonder in Delft.

Is het doorgaans wat stil in de museale hoekjes waar videokunst wordt vertoond, de selectie uit The Essential die bij Gewoon Bijzonder was te zien, bleek daar één van de drukst bezochte onderdelen van het programma. Of Mikaila uit Parimaribo nu op je afstapte om te vertellen over de geliefde die haar bedroog of Khaiser in India uit de doeken doet hoe hij dode lichamen langs het spoor opraapt, de thema’s van verlies, rouw, eenzaamheid, verdriet zijn universeel. Hoe droef of heftig de verhalen soms ook zijn, deprimerend zijn ze niet. Er zit iets troostends in de gedachte dat mensen hun verhaal willen delen met anderen die naar ze willen luisteren.

Verslavend zijn de portretten ook: je bent benieuwd hoe de persoon met de situatie omgaat die hij of zij schetst. En je gunt iemand wat je ook zelf wilt: een luisterend oor, een beetje geluk. The Essential gaat niet alleen over anderen, het gaat ook over jóu.

Geloof, hoop, liefde

Voor de expositie Save Me From This Cold destilleerden de Riebeeks drie thema’s uit The Essential die ze vertaalden naar een decor waarin objecten uit de collectie van het museum zijn opgenomen. Het onderdeel Save Me From This Cold over het verlangen naar liefde en geborgenheid omvat elf portretten, net als het thema gewijd aan de positie van de vrouw (The Times They Are a-Changin). Het derde thema over geloof en moraal bevat bij wijze van uitzondering één videoportret. Het verhaal van deze man wijkt af van dat van de overige mensen.

De videoportretten over liefde en geborgenheid kun je bekijken vanuit een comfortabele bank die voor het videoscherm is neergezet. Al te diep wegzakken in het huiskamergevoel lukt echter niet: de muren in deze hoek van de expositieruimte baden in een al te rozige gloed; het kleedje van Home Sweet Home is hier vervangen voor de woorden ‘Save me from this cold’ in neonlicht. Onder dit koele licht staan twee neogotische heiligenbeelden uit de collectie van het museum: één van Christus met het brandend hart en een ander van de maagd Maria uit de 19^de eeuw, ze verwijzen naar de dualiteit van onvoorwaardelijke liefde.

Dat het verlangen naar liefde en geborgenheid universeel is, maar zelden naar behoefte wordt vervuld, blijkt uit het relaas van de elf personen uit dit onderdeel van The Essential. Zo vertelt actrice Laura Borelli uit Napels hoe ze zich bevrijdde uit haar relatie met een dwingeland en is het verdriet zichtbaar op het gezicht van Chesney Snow uit New York als hij vertelt over hoe hij de zeggenschap over zijn zoon verloor, met pijnlijke gevolgen. Tussen de persoonlijke verhalen door is een prachtig fragment gemonteerd van energiek zingende mannen in Nairobi. De melancholieke titel van de expositie, Save me from this cold, komt uitgerekend uit het vrolijkste moment van The Essential.

Geserreerd
De oprechte nieuwsgierigheid van de Riebeeks en een radar voor de eenzaamheid die mensen kan omringen is denk ik hun paspoort naar het hart van deze mensen. Opvallend is dat de meeste verhalen geserreerd worden verteld. De emotie die een essentiële gebeurtenis bij de verteller oproept is zichtbaar maar heeft niet de overhand.

Hoe minder welvaart er is in een stad of land, hoe makkelijker mensen zich openstellen voor een ontmoeting, vertelde Martin Riebeek onlangs bij een vertoning van The Essential in een bioscoop. In Nairobi, India en Buenes Aires waren mensen snel bereid tot een ontmoeting, maar bankiers in Londen bleven zo gesloten als oesters, zo ervoeren ze toen ze daar portretten wilden opnemen. Martin: ‘Bankiers zijn mensen met status, die hebben veel te verliezen en geven zich niet bloot. Jammer, met The Essential willen we juist een breed spectrum aan mensen bestrijken.’

‘We zeggen altijd dat we bezig zijn met een kunstproject,’ voegde hij eraan toe. ‘We zijn géén documentairemakers.’ Ook blijft de camera bij de eerste kennismaking nog in de tas.

Moraal en geloof
Voor de kleinste installatie van Save Me is een deel van de muur behangen met een gordijn voorzien van gekleurde knipperlichtjes. Precies dát decor hangt achter Josphat Gwaro Makori uit Accra, Ghana, het enige videoportret dat binnen (in een gebedsruimte) werd gefilmd. Josphat Gwaro Makori uit Ghana is pastoor van een christelijke congregatie. Voorheen martelde en vermoordde hij mensen, vertelt hij in de camera. Hij kreeg echter amnestie van de regering en van zijn moeder de tip om zich tot Christus te bekeren.

Nu is hij voorganger in de gemeente waar verlossing door Christus centraal staat. ‘Ik weet dat ik verlost ben van al mijn zonden’ zegt hij. Het is de enige keer waarbij ik gevoelsmatig weerstand voelde bij de methode van de Riebeeks om mensen hun verhaal te laten doen zonder er een oordeel over te vellen.

In het decor aan de museumwand hangt een Andachtsbild uit de museumcollectie. Het stelt een Corpus Christi voor van hout (maker anoniem), het lichaam bestaat vrijwel geheel uit wonden. Het beeld was bedoeld om het lijden van Christus inzichtelijk te maken.

Protestosteron!

Het meest indrukwekkend – en het minst subtiel – is het derde deel van de expositie over de positie van de vrouw, die overal onder druk staat. In The Times They Are a-Changin’ uiten elf vrouwen onvrede over de (politieke) situatie waarin zij zich bevinden: activiste Maria Kulikovska hijst de vlag van de Oekraïne nadat ze heeft verteld hoe niemand durft te protesteren over de manier waarop Rusland de Krim heeft geannexeerd. In Istanbul spreekt verkoopster Serra Kasapoğlu haar zorgen uit over de vervagende grenzen tussen staat en religie en de gevolgen voor de vrijheid van vrouwen. De Napolitaanse politica Alessandra Clemente stelt: ‘Politiek moet er zijn voor de kwetsbare, niet voor wie al sterk is.’ Tegenover de videoprojectie zijn posters aangebracht met foto’s van de vrouwen met uitspraken uit de video die nu dienen als strijdkreten.

Inge Riebeek vertelde bij de perspreview dat ze bij het bedenken van de tentoonstelling al wisten dat ze een autowrak wilden presenteren als sokkel voor het beeld van Eva van Lucas van der Meer (1881 – 1941). Eva, de eerste vrouw die volgens het door mannen geschreven Oude Testament van de appel at en – helemaal in haar eentje – het kwaad in de wereld bracht. En ze is er nog, hier, Eva, op dat wrak, omringd door losse autobanden, herrijzend misschien.

Autowrakken, zei Inge Riebeek, we zien ze overal staan waar we komen, althans in minder welvarende landen, in Nederland zijn ze bijna uit het straatbeeld verdwenen: ‘Traditioneel gesproken is een auto het symbool van mannelijkheid, ook het idee dat je door iets te besturen controle hebt over waar je naar toe wilt, je dromen te volgen. Ook al valt ie soms helemaal uit elkaar, de eigenaar wil hem toch behouden. Het staat voor… testos… Protestosteron! ‘ ze schiet in de lach. Het woord bestaat niet maar is wel passend; bijna per ongeluk heeft ze de essentie te pakken van dit onderdeel van een mooie tentoonstelling.

Save Me From This Cold van Martin en Inge Riebeek is tot en met 23 augustus 2020 te zien in Stedelijk Museum Breda.

Om de drie maanden plaatsen Martin en Inge Riebeek acht portretten online op http://www.the-essential.nl