Hard, koud en goed: Helen Verhoeven in de Hermitage

In de zijvleugel van de Hermitage waar Helen Verhoeven (1974) haar tentoonstelling Schamerkat heeft ingericht zijn de ramen afgeplakt. In het werk dat er te zien is (schilderijen, sculpturen, video, zelfs glas-in-lood ramen) wordt er veelvuldig gekotst, gepiest, en – vrij werktuiglijk – aan piemels getrokken. Tóch een tikje anders dan je wat je doorgaans ziet in het deftige kunstinstituut dat de Hermitage is.

Schemer en – in iets mindere mate – schaamte maken deel uit van het werk van Helen Verhoeven die vooral bekendheid geniet als figuratief schilder. De titel Schamerkat is voor haar een logische verhaspeling van Schatkamer, de titel van de jubileumtentoonstelling waarin de Amsterdamse Hermitage eerder dit jaar enkele honderden (meester)werken uit de Hermitage in Sint Petersburg toonde. Verhoeven kreeg als winnaar van de ABN Amro Kunstprijs een vleugel van de Hermitage tot haar beschikking voor haar expositie plus de publicatie van een fraaie, door Irma Boom vormgegeven catalogus.

Schamerkat

Verhoeven vertelde eerder dit jaar bij een rondleiding door Schamerkat dat ze was gevleid toen haar gevraagd werd om als kunstenaar te reageren op de jubileumtentoonstelling Schatkamer waarin duizenden jaren kunstgeschiedenis waren vervat. Toen ze hoorde waar Schatkamer over ging, namelijk over ‘alles’, dacht ze ‘aha, dan kan ik dus álles maken.’ Ze kreeg alle vrijheid om technieken te proberen die ze al veel langer wilde verkennen, zoals sculpturen van neon en textiel, video en keramiek.

Toch zijn het de schilderijen die hier op mij de meeste indruk maken. Zo zou je in haar recente schilderij Birthing Ape (260 x 180 cm) een antwoord kunnen zien op een klein vruchtbaarheidsbeeldje uit Schatkamer (De Venus van Kostjonki) van 25.000 jaar oud. Het vruchtbaarheidsbeeldje intrigeerde Verhoeven bijzonder, een tijdlang was ze geobsedeerd door vrouwelijke vruchtbaarheid. Op Birthing Ape is een vrouw/aap aan het bevallen met een grimas die zowel pijn als lust lijkt uit te drukken. Enkele (vermoedelijk) helpende handen rusten op het lichaam, andere vrouwenfiguren kijken toe. In Verhoevens geschilderde universum is enige functionele ondersteuning beschikbaar maar compassie niet. Het doek is vreemd, bruut en goed.

O, de horror!

In 2018 zag ik de solotentoonstelling Oh God waarbij Verhoeven met grote doeken reageerde op religieuze schilderstukken uit de collectie van het Bonnefantenmuseum. Een sfeer van dreiging en chaos was aanwezig op de doeken die Helen Verhoeven maakte, een sfeer die vreemd contrasteerde met de schijnbaar naïeve stijl waarmee de figuren waren geschilderd (ménsen kun je ze nauwelijks noemen, het zijn spelers in een door oerdriften gedreven wereld). Verhoeven wist goed raad met de Bijbelse thema’s (macht, verraad, overspel) om haar sombere wereldbeeld tot uitdrukking te brengen. Haar ‘seculiere’ vertaling van de Bijbelse thematiek vormden een onontkoombare wereld waarin de dreiging van agressie, chaos en ook willekeur heersten. De kruisaflegging van Christus bijvoorbeeld heb ik nooit eerder zo verbeeld gezien. Zo chaotisch, zo… terloops, pijnlijk, onhandig, onachtzaam, onverschillig of gewoon wreed. Een mannenfiguur houdt het lichaam van – naar we mogen aannemen – Christus ondersteboven, zo gaat het via de ladder naar beneden. Enkele andere mannenfiguren –ook naakt– hangen er een beetje bij, klaar om te klieren, misschien om te helpen. Twee vrouwenfiguren staan voorovergebogen op de grond, gekleed in een onderbroek van… Zeeman. Door zo’n triviaal detail haalt Verhoeven de plechtigheid van de situatie onderuit. Ze brengt humor mee maar het is humor die eerder beklemmend dan relativerend werkt, want ze benadrukt de horror van de situatie. Zie de mens. En zie maar.

Vuurtje blussen

Piemels zijn veelvuldig te vinden op de expositie Schamerkat: in keramiek, geborduurd op ondermode van kant, op een schilderij als een liggende figuur met zijn mobiel speelt of als drie plassende mannen een vuurtje blussen. Als tatoeage zelfs, met vleugeltjes, op de schouder van een vrouw die net bevallen is.

Op vakanties met haar ouders bezocht Verhoeven altijd kerken, verklaarde ze tijdens de rondleiding door haar expositie, en op de schilderijen in die kerken zag ze engelen, ‘maar in mijn hoofd werden het later op de een of andere manier piemels’. Piemels zijn net zo natuurlijk voor Helen Verhoeven als het bureau voor een kantoorbeambte, het maakt haar werk niet scabreus. Triviaal wordt het pas als ze op het muurtableau ook een schilderijtje plaatst met een banaan erop.

Schamerkat laat zien hoe Helen Verhoeven een veelheid van vormen kan inzetten om haar thema’s vorm te geven. Een pop waar een streng uit de vagina loopt in de sculptuur Figure I (2019) past goed in het Gesamtkunstwerk dat Schamerkat is maar het zou ook passen in een rariteitenkabinet van overgebleven stukken van een filmproductie. Eerlijk gezegd volstaan de schilderijen het best om de liefdeloosheid van de wereld tot uitdrukking te brengen.

Schamerkat van Helen Verhoeven is tot en met 5 januari 2020 te zien in de Hermitage in Amsterdam.

Van de catalogus (25 euro) zijn nog enkele exemplaren te koop in de museumwinkel.