(L)even op een eiland

Centraal gelegen in Middelheim-Hoog, het zuidelijke deel van het park, bevindt zich het eiland waar Ria Pacquée (°1954) in juni tijdens de openingsuren verblijft. Deze plaats trok haar aandacht omwille van het mooie uitzicht. Toen ze vaststelde dat het een eiland was, besloot ze om het als residentieplaats te gebruiken. Op het eiland zijn voor deze gelegenheid een muur met dertig lege nissen gebouwd en een huisje om haar spullen droog te bewaren. De brug naar het eiland blijft een maand gesloten voor publiek zodat Pacquée er in alle rust kan verblijven. Die rust is relatief. Het eiland is ook geliefd door vogels en insecten dus de eerste week van haar verblijf moesten de kunstenares en de dieren zich aanpassen aan elkaar. Het eiland is grotendeels zichtbaar voor publiek. De kunstenaar exposeert daarmee zichzelf en ook elke actie die zij doet. De titel van deze zomertentoonstelling ‘They are looking at us, we are looking at them’ spreekt vanzelf.

Als ze leest, nadenkt of geniet van de omgeving is ze soms nauwelijks zichtbaar. Andere momenten is ze erg aanwezig in de vorm van eenvoudige, onaangekondigde acties. Het gaat om het voorlezen van een tekst, het afspelen van geluidsopnames van haar reizen of het tonen van het opschrift van een T-shirt die ze om de twee dagen wisselt. Opschriften zoals ‘Moles in holes’ en ‘White lines in the sky’ verwijzen naar haar bevindingen tijdens wandelingen in het park. Hoe privaat is haar deel van de publieke ruimte? Pacquée zondert zich af maar is onlosmakelijk verbonden met haar omgeving. Wie ben ik en in welke mate verschil ik van anderen? Waar ben ik en waarnaar ben ik als mens op zoek? Haar werk nodigt uit om na te denken over vragen waar geen sluitend antwoord op is.

Ria Pacquée staat in het midden van de jaren zeventig mee aan de wieg van de Belgische performancekunst. Aanvankelijk doet ze erg fysieke performances, waarbij het om de actie in tijd en ruimte gaat. In de jaren tachtig en negentig evolueert dat naar ‘Madame’ en ‘It’, waarbij ze zichzelf verkleedt en fotografeert op een locatie. Begin jaren negentig begint ze situaties, objecten en mensen te registeren. Ze is een reiziger, een wandelaar en een observator. Haar urenlange tochten in de publieke ruimte legt ze vast met foto-, video- en geluidsopnamen. Ze heeft oog voor bepaalde vormen, kleuren, lichtinval of bijzonderheden waar we doorgaans aan voorbijgaan. Haar opnamen vormen een uitgebreid archief, wat dient als inspiratiebron voor haar performances, sculpturen, videowerken en installaties. Nieuwe omgevingen en ervaringen voeden haar werk en stimuleren haar om zaken te creëren. Pacquée is een stadsmens die veel wandelt. Een maand op een eiland vertoeven met weinig bewegingsruimte midden in de natuur is dan ook een uitdaging. “Repetitieve acties, zoals water aan de ene kant van het eiland scheppen en aan de andere kant weer uitgieten of gedurende een kwartier rond de muur lopen, helpen mij om wat te bewegen.”

De rol van wandelaar en observator geeft Pacquée nu aan de bezoeker. Haar werk staat verspreid over het park. We wandelen langs vergeten of onbekende plaatsen omdat we uit gewoonte vaak dezelfde weg nemen. Daardoor merken we ook permanente beelden op die we uit het oog waren verloren. Ze maakt onbekende delen wakker of brengt vergeten zaken opnieuw onder de aandacht. Dat doet ons beseffen hoe selectief we kijken. Naarmate iets vertrouwder wordt, verslapt onze aandacht. Het eiland is een knap voorbeeld van een plaats die onopgemerkt aan ons voorbijging en die we vanaf juli zeker gaan bezoeken. ‘Artiesteningang’, een permanente sculptuur van John Körmeling in een uithoek van het park, is een werk waaraan we nog weinig aandacht schonken omdat het intussen een vertrouwd onderdeel van het park is. In het ronde paviljoen toont Pacquée haar videowerk ‘Running Around’ (2015). We zien haar cirkels lopen rond zaken die ze in Antwerpen aantreft: een artificieel heuveltje, een wegverzakking en een kiosk. Doorgaans hebben we er geen aandacht voor, maar doordat ze er nadrukkelijk rondloopt, krijgen deze dingen een andere betekenis. Zoals zij doorgaans observator van de publieke ruimte is, worden wij ons nu erg bewust van het park.

Een park trekt een breed publiek uit de stad waarvan slechts een deeltje kunstliefhebbers zijn. Pacquée speelt in op de diverse bezoekers. “Op een hete dag wanneer iedereen naar het park komt om te rusten, laat ik geen geluidsopnames horen of lees ik niets voor. Ik doe acties als ik zin heb en voel dat er interesse voor is.”

Naar mensen die contact maken, zwaait ze vanop haar eiland, terwijl ze voor toevallige passanten evengoed een bezoeker kan zijn. “Er lopen hier ook veel kinderen rond, wat in de meeste musea niet het geval is”, duidt Pacquée. “Ze kunnen hier op een leuke manier met kunst in aanraking komen. Daar hou ik rekening mee.” ‘Public Speaking Apps’ (2019) zijn palen met megafoons die de mogelijkheid bieden om met elkaar te spreken. De megafoons staan op kinderhoogte en die doen niets liever dan boodschappen naar elkaar schreeuwen. Bij volwassenen ligt het moeilijker. Zij geraken vaak niet verder dan schuchter hallo roepen. De palen staan nochtans verscholen in de hagenkamers van de Hortiflora, een plek waar zelden mensen passeren. Ook hier keert Pacquée de rol van de kunstenaar en de toeschouwer om. Het park als locatie en haar functies leveren haar ideeën om bepaalde werken te kiezen of te creëren. ’s Ochtends valt het haar op dat het park vol halsbandparkieten zit. Deze exotische vogels overleven door de milde winters. Dat zette haar aan om vogelzaad te verkopen. Daar botst ze op de regelgeving: in de publieke ruimte mag je geen vogels voederen. Het is geven en nemen in het park. Op een plaats in de zon zaait ze pompoenen en bonen die foto’s van haar reisobservaties mogen overwoekeren. De konijnen hadden de bonen al meteen opgegeten.

De meeste mensen genieten van de rust en natuur, komen wandelen, sporten of mediteren. Het park als groene long geeft letterlijk en figuurlijk lucht. We gaan op in de natuur en vergeten even de drukte van de stad. Maar hoe stil is het park en hoe gezond is de lucht? ‘9 steps to a happier life’ (2019) bestaat uit negen kleurrijke huisjes met opschriften zoals, ‘relax’, ‘concentrate’ en ‘look at the sky’ en behoort tot de sterkste werken uit deze tentoonstelling. Wie een mediteer- of ontspanningsruimte verwacht, is eraan voor de moeite. Eens binnen weten we niet wat ons overkomt. We ruiken vuile lucht en horen voorbijrazend verkeer. Gelukkig kunnen we nog naar de lucht kijken op zoek naar soelaas. De huisjes zijn gebouwd op de verluchtingskokers van de Craeybeckxtunnel, de verbinding van de Antwerpse Ring met de snelweg A1/E19 Antwerpen-Brussel. Door de kokers te isoleren, beseffen we pas waar we zijn. Het park en de stad zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Weinig bezoekers weten dat het park op de tunnel is aangelegd. Het water dat wordt opgepompt om de tunnel droog te houden, houdt het park in leven. ‘Bubble Burst’ brengt Pacquée met krijt in een grasveld aan. Het is een mooie metafoor voor het uiteenspatten van het park als bubbel in de stad. Sociale of economische bubbels: we leven er graag in, maar ze koppelen ons los van de realiteit. Ze doen ons geloven dat onze eigen werkelijkheid dé werkelijkheid is.

Een park voelt als een geïsoleerde plek maar het blijft een onderdeel van een groter geheel. Net zoals wij streven naar vrijheid, individualisme en zelfontplooiing, maar nood hebben aan samenleven en solidariteit. Voor Pacquée is de ontmoeting tussen ik en de ander iets wat onze identiteit vormt en verandert. We definiëren ons tenslotte door de ander. Sinds het begin de jaren tachtig woont ze in Antwerpen Noord, gekend als een levendige en een van de meest multiculturele wijken van de stad. Pacquées werk geeft een boodschap van verzoening. In plaats van grenzen te trekken tussen individu en groep, man en vrouw, seculier en religieus, West en Oost, kunstenaar en publiek gaat zij op zoek naar verbindingen. Haar foto’s in de moestuin tonen een verzameling beelden uit haar archief die deze verbindingen knap illustreert. Iedere mens is uniek, maar hoe anders we ook denken te zijn, we zijn allemaal op zoek naar schoonheid en geluk.

Hoe we ons gedragen en met elkaar omgaan is niet altijd fraai. ‘The wind will blow away the smell of the boyfriend who left for no reason’ (2019) bestaat uit mannenkleren die uitwaaien aan de tak van een boom. Op een gepaste manier communiceren is iets wat ook terugkeert in het werk met de megafoons. In ‘Delete, wipe out all at once. This content has been blocked for your protection’ (2019) zien we een constructie die ons herinnert aan verkiezingspanelen, maar in plaats van iets mee te delen, schildert ze de constructie deels zwart. De zin voor communicatie en samenwerking uit zich ook in het uitnodigen van andere kunstenaars. In het Braempaviljoen krijgen we een knappe selectie te zien van videowerk van Ana Mendieta (°1948-1985). Als pionier in de performancekunst in de natuur mocht zij hier niet ontbreken. Joëlle Tuerlinckx herneemt het werk ‘Le Tag (200m)’ (2017). Een museummedewerker kalkt deze 200 meter lange lijn door het park elke zondag om 17u opnieuw wit. In juli en augustus vindt er elke zondag een performance plaats. Naast Pacquée komen ook Suchan Kinoshita, Tsubasa Hori, Lilibeth Cuenca Rasmussen en Minja Gu aan bod. “Ik nodigde allemaal vrouwen uit, maar dat is eerder organisch gegroeid. De kunstenaars die een performance zullen uitvoeren, koos ik omwille van hun band met het Oosten en het Westen.”

De titels van haar werken zijn veelzeggend en kaarten maatschappelijke kwesties aan, zoals klimaat, gender en migratie. ‘The sun is moving, the clock ticking, the earth sinking’ (2019) toont hoe het werk van Pacquée zich situeert in de beleving van het moment. Aan de stammen van een rij bomen in het bos hangt telkens een klok die hetzelfde tijdstip aanwijst. Alles is tijdelijk en veranderlijk: geniet van het hier-en-nu. De meeste van haar werken zijn ook tijdelijk en bestaan slechts in de intense beleving van het moment. Haar werk is even eenvoudig als complex. Het is toegankelijk en speelt bijzonder knap in op de locatie. Het is vaak grappig en spitsvondig, maar ze legt ook de vinger op de wonde. Het laat ons niet onberoerd. Ze wijst ons op elementaire en universele zaken die typerend zijn voor onze maatschappij. De keuze blijft voor ons: wagen we een sprong in het diepe of blijven we liever op ons eiland of in onze bubbel zitten?

Ria Pacquée – ‘They are looking at us, we are looking at them’ en ‘Earthbound’ van Ana Mendieta tot 22 september in Middelheimmuseum, Middelheimlaan 61, 2020 Antwerpen.
Open van di-zo in juni en juli van 10-21u en in augustus van 10-20u en in september van 10-19u.

Voor de performances telkens verzamelen om 14u aan de trappen van het Kasteel.

Zondag 7 juli: Suchan Kinoshita (°1960, Tokio, woont en werkt in Brussel) thematiseert vaak de beleving van tijd en ruimte, die verschillend is doorheen kunstdisciplines en culturen.

Zondag 14 juli: Ria Pacquée

Zondag 21 juli: Tsubasa Hori (°1976, Kyoto, woont en werkt in Antwerpen) zoekt aansluiting bij de beeldende en podiumkunsten met haar erg fysieke ‘music performances’.

Zondag 28 juli: Ria Pacquée

Zondag 4 augustus: Lilibeth Cuenca Rasmussen (°1970, Manilla, woont en werkt in Kopenhagen) benadert thema’s zoals identiteit, cultuur en religie op een humoristische en tegelijk kritische manier.

Zondag 11 augustus: Ria Pacquée