Wildgroei: weg ermee?

Lise Duclaux toont ‘Les Abeilles et les Fleurs Indociles’ of ‘bijen en weerbarstige bloemen’ in Annie Gentils Gallery Antwerpen. ‘Hairy Tale’ of ‘harig verhaal’ van Clara Spilliaert is te zien in kunstruimte Lichtekooi in Borgerhout. Duclaux maakt een installatie met tekeningen en tekst. De tekeningen verbeelden een gedetailleerde en uitvergrote weergave van een minuscule wereld en nodigen uit om aandachtig te kijken. We zien telkens een wilde bloem en een wilde bij. Een bij vertoeft in een bloem, voedt zich aan nectar of slaapt erin. Haarfijne potloodtekeningen met bepaalde delen in kleur benadrukken de uniciteit van elke bloem en insect. De witte achtergrond houdt onze focus op de bloem en de bij en de lijntjes ernaast tonen de schaal. Rond de tekeningen hangen groepen tekst met een poëtische, filosofische boodschap. “Ik verzamel fragmenten uit wetenschappelijke of filosofische boeken en schrijf zelf ook gedachten neer”, aldus Duclaux. De vormgeving herinnert aan affiches en slogans, wat de inhoud kracht bijzet. De zinnen zijn digitale prints of risoprints op gekleurd papier, waarbij de felle kleurschakeringen verwijzen naar de bloemen en bijen. De risoprints zijn het mooist omdat zelfs de zwarte letters warm van kleur zijn. We lezen bedenkingen over de manier waarop wij omgaan met natuur en we voelen een oproep tot begrip en waardering. Onderaan de muur staan namen van bloemen en planten opgesomd, die van de lente tot en met de herfst bloeien. Duclaux benadrukt het belang van ons ecosysteem, meer bepaald de spontane en wilde soorten. Bloemen, planten en insecten die zelfstandig groeien, zelf een plek kiezen om te overleven en voor hun voorbestaan zorgen.

Clara Spilliaert installeert in Lichtkooi een binnentuin met eilanden uit klei voorzien van planten. “Het is een tuin en een zelfportret”, toont Spilliaert. “Het is alsof ik in bad lig en de eilanden zijn de delen van mijn lichaam die boven het wateroppervlak uitsteken. De badkamer is de plaats waar lichaamsontharing gebeurt. Ik baseer me op mijn lichaamsbeharing en toon de plekken waarmee ik het zelf lang moeilijk had.” De vagina, borsten en oksels vormen eilanden waarin Spilliaert keramische haren aanbrengt. Ze geeft de lichaamsbeharing de grootte van planten die we graag uittrekken. Haren en planten vermengen zich. Bij sommige planten is er vormelijk een knipoog naar een pincet. De tepelharen zijn grote planten. Spilliaert accentueert daarmee lichaamsbeharing waarvoor we ons het meeste schamen. Ze omarmt en viert die haren en toont ze als iets moois en bijzonders. De haren en planten zet ze in natte, ongebakken klei. De elanden drogen en krimpen zolang de tentoonstelling loopt. Ze kiest voor natuurlijke kleitinten, wat diverse schakeringen oplevert.

Spilliaert baseert zich voor haar werk op observaties van haar eigen lichaam en haar tuin. Ze houdt van tuinieren, wilde planten en bloemen. Haar observaties vertaalt ze vanuit haar geheugen. Ze kiest voor een abstractie en vrije weergave. Zo komt ze tot de essentie en bepaalde kenmerken die planten of vogels typeren. “De vogels krijgen geen vleugels omdat ik ze niet goed kan zien als ze vliegen”, aldus Spilliaert. “Ik bestudeer ze als ze stilzitten in mijn tuin.” Voor de planten en haartjes gebruikt ze geen mal. Elk stuk is uniek, ook de lijnen in de eilanden van klei wijzen op het handgemaakte. Duclaux maakt haar werk op basis van urenlange, nauwkeurige waarnemingen. Ze heeft een grote gemeenschappelijke tuin in Brussel waar ze wilde soorten fotografeert. De foto’s dienen als basis voor haar natuurgetrouwe tekeningen. In 2021 tijdens een residentie aan de Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen van UCL volgde Duclaux biologielessen en een onderzoek in de plantenecologie. Het onderzoek ging over wilde bijen die stuifmeel van bloemen verzamelden. Duclaux staaft zich op wetenschappelijk onderzoek, maar wil vooral waardering en respect voor de schoonheid en uniciteit van natuur die wij als mensen minderwaardig of vervelend beschouwen. Beide kunstenaars hebben aandacht en zorg voor datgene waar we in onze maatschappij leren om een afkeer voor te hebben. Het tijdrovende proces waarmee ze tewerk gaan, wijst dan weer op de waarde om geduld te hebben.

Op de openingsavond van ‘Hairy Tale’ draagt Spilliaert een kostuum uit worteldoek. Deze doeken leggen we in onze tuin wanneer er niks mag groeien. Spilliaert nodigt de bezoeker uit om een eigen tuin te maken. Een deel van je lichaam kan je bij haar zus laten waxen. De waxstrip krijgt een worteldoek als kader en Spilliaert hangt ze samen aan een muur. Wanneer haar tentoonstelling voorbij is, kan je als bezoeker je tuintje komen ophalen. Duclaux deed in september ‘De Stokroos Wandeling’ als onderdeel van de tentoonstelling ‘Publiek Park’ van LLS Paleis in Antwerpen naar Annie Gentils Gallery. De wandeling start met een heldere en uitvoerige uitleg en verduidelijkende tekeningen over de kenmerken, het groeiproces en de voortplanting van de stokroos. Ook hier blijkt haar wetenschappelijke kennis, maar haar enthousiasme, poëtische en humoristische toevoegingen, werken aanstekelijk. Duclaux geeft ons inzicht in de diversiteit en bijzonderheden van stokrozen. Deze soort zien we niet zomaar in bossen of velden. Stokrozen houden van muren. De plant heeft voldoende zorg en water nodig, maar eist toch een zekere vrijheid op. Al wandelend door de straten zien we waar er stokrozen groeien en zaaien we er zelf met zaad dat ze meebrengt uit haar tuin. Duclaux geeft ook toelichting bij andere planten die we aantreffen in de straten. Elke plant heeft een geschiedenis, een identiteit en verdient de nodige aandacht. Wat opvalt tijdens de wandeling is dat we een bepaalde voorkeur hebben bij planten die onze gevels sieren. Ze zijn makkelijk te onderhouden, groeien snel, laten liefst geen bladeren vallen en dragen veel bloemen die lang bloeien. We komen zelfs plastieken varens in een bloembak tegen. “We houden ervan als ze decoratief zijn en mooi blijven”, lacht Duclaux. Over twee jaar zullen we zien waar onze stokrozen bloeien.

Spilliaert en Duclaux richten hun aandacht op ongewenste soorten. Wilde planten zijn vaak voedsel voor insecten, wilde bijen zorgen dan weer voor de bestuiving, zodat er vruchten en zaden voor nieuwe planten ontstaan. Dat maakt Duclaux duidelijk met haar werk. Nochtans kiezen we liefst planten omwille van hun decoratieve functie, schoonheid en gemak. Spilliaert maakt interpretaties van planten gebaseerd op distels, brandnetels en paardenbloemen. Die planten vindt ze terug op een Belgische website www.zonderisgezonder.be. Ze zijn ongewild omwille van esthetiek bij de paardenbloem en ongemakken, zoals prikken terwijl ze nuttig zijn voor insecten. Wat we overbodig of lastig vinden, benoemen we zelfs als onkruid en ongedierte. Ook schaamhaar heeft al een bepaalde connotatie die naar onbehagen en zich generen verwijst. Spilliaert woont intussen in Gent maar ze groeide tot haar 16 jaar op in Japan. “Vanaf 12-jarige leeftijd wordt daar laserbehandeling gepromoot”, vertelt ze. “Als jong meisje kreeg ik al het gevoel dat je geen lichaamsbeharing mag hebben. Ik was daar veel mee bezig en het zette me onder druk om zo glad mogelijk te zijn. Ontharen is pijnlijk, vervelend en het veroorzaakt veel afval. Het is net zo vreemd als het onkruid dat ze hier wegbranden op perrons of in de straten. Waarom staat dat haar en dat onkruid in de weg? Waar komt die intolerantie vandaan?” We groeien op in een beeldcultuur waar lichaamsbeharing niet te zien is en waar onkruid en ongedierte bestreden moeten worden. We volgen daarin meestal het voorbeeld van onze ouders, vrienden en onze omgeving en beïnvloeden elkaar. We denken er vaak niet over na. Er is een bepaalde druk om aan eisen te voldoen. Wie niet volgt, krijgt opmerkingen en voelt zich ongemakkelijk. Gaan we daarin mee of verzetten we ons daartegen?

Mensen hebben een drang naar controle en maakbaarheid. Ons lichaam en onze tuin zijn plaatsen die we naar onze hand kunnen zetten. Scheren en maaien bieden veiligheid en geven een gevoel van overwinning op bekend terrein, terwijl de buitenwereld veel onbekende, spannende factoren heeft, wat ons afschrikt. Het gaat ook over afbakenen van grenzen. “Ons lichaam is onze buitenste schil, het beschermt ons tegen vuil en kou en het onderscheidt onszelf van de wereld”, zegt Spilliaert. “Ook de tuin is een ruimte, een bescherming tussen ons huis en de buitenwereld. Onze huid en tuin zijn onze grenzen met de wereld. Een gladde huid of een gemaaide tuin kunnen we onderhouden. Het is strikt, afgebakend en voorspelbaar. Als we het loslaten, wordt de grens wazig. Iets organisch doet onverwachte dingen.” In haar installatie vervaagt de grens tussen lichaamsbeharing en planten. Spilliaert maakt ook de verbinding tussen haar installatie en de tuin van kunstruimte Lichtekooi. Het hoofdhaar van haar zelfportret zijn kiezels die uitmonden in het kiezelpad van de tuin. “Bij hoofdhaar geldt hoe meer hoe liever, terwijl voor lichaamsbeharing net het omgekeerde geldt”, duidt Spilliaert. “Bij lichaamsbeharing vervagen grenzen tussen man en vrouw, mens en dier, kind en volwassene. De manier waarop we omgaan met grenzen, zegt veel over onze identiteit. Wanneer ik mijn lichaamsbeharing liet staan, kreeg ik een nieuwe identiteit. Ik maakte me los van iets wat ik leerde en zag. Zo ontstond er ruimte en vrijheid om zelf te kiezen wat ik wil. Aanvaarden dat mijn identiteit constant groeit en verandert, dat was voor mij een grote stap naar vrede met mezelf.”

“Planten veranderen voortdurend”, zegt Duclaux. “Het is een proces van kiemen, groeien, bloeien, verwelken en vergaan. Het gaat traag, maar wie goed kijkt, ziet elke dag verandering. Planten hebben de capaciteit hebben om voortdurend nieuwe vormen te scheppen, net zoals dat bij het creëren van kunst het geval is. We houden niet van die veranderlijkheid en onvoorspelbaarheid.” Dat brengt ons bij controle en manipulatie. We willen dat planten en bloemen zich naar onze noden schikken en een vorm van perfectie nastreven. Spontane en wilde planten weerspiegelen imperfectie en gaan hun eigen weg. Leven krioelt, evolueert en schikt zich naar wisselende omstandigheden. Het kent geen grenzen. Duclaux stelt vast hoe wilde planten zich verplaatsen en soorten zich vermengen. Dat is net zoals dat met de menselijke populatie gebeurt. Toch maken we graag een onderscheid in soorten en denken we in verschillen. Wat afwijkt, sluiten we buiten en zien we als een bedreiging of een storende factor.

‘Le faille et le desir’ (de fout en het verlangen) lezen we bij Duclaux. Ons westers denken en handelen wordt gevoed door een kapitalistische visie. We creëren wensen en noden die we graag meteen ingelost zien. Efficiëntie, orde en hygiëne zijn belangrijke maatstaven. Dat zorgt voor verwachtingen en wanneer we die niet nakomen, worden we raar bekeken. “Onze visuele properheid stellen we boven ander leven op aarde”, weet Spilliaert.

Duclaux en Spilliaert heffen grenzen op en wijzen ons met hun werk op de samenhang en het belang van alle leven op aarde. Een tekst die Duclaux toont, zegt vrij vertaald:

‘zekerheden zijn altijd tijdelijk

wij zijn ook natuur

wij levenden slokken elkaar op’

Duclaux benadrukt dat de menselijke samenleving geen aparte entiteit is. “Waar is onze connectie met andere levensvormen? De gelaagdheid, de relatie en de invloed van alles wat leeft, speelt een rol. We zijn allemaal verbonden en hebben elkaar nodig.” Duclaux ijvert voor een gelijke behandeling tussen alle leven op aarde. Haar werk is een uitnodiging om andere soorten te leren kennen en tolerant voor elkaar te zijn. Iedereen heeft recht op voldoening en bestaansrecht.

“De mens die zich superieur voelt ten opzichte van ander leven op aarde, zit diepgeworteld in onze manier van doen”, aldus Spilliaert. “Als we macht kunnen uitoefenen, geeft ons dat snel voldoening. Zeker als we ons op bepaalde vlakken zelf machteloos voelen omdat we geen controle over iets hebben.” Zowel bij Duclaux als bij Spilliaert zien we ook het cyclische van leven en dood. Bij Spilliaert eet een vogel bessen van een plant en ganzen drinken water uit een vijver bij de oksel. We zien uitwerpsels die de zaden opnieuw verspreiden en waaruit opnieuw planten groeien. Uit een dode vogel groeit een plant. Dieren en planten passen zich aan, ook mensen kunnen veerkrachtig, verdraagzaam en mild zijn.

Spilliaert en Duclaux observeren onze gewoonten en de manier waarop we de wereld definiëren en zien. Op artistieke wijze bevragen ze onze omgang met datgene wat afwijkt van de norm. “Ik bied geen oplossing, maar sta erbij stil. Ik hoop dat de kijker zich ervan bewust wordt”, zegt Duclaux. “Ons categoriek denken maakt ons leven in een bepaald opzicht gemakkelijker, maar het ontneemt ons ook veel vrijheid en verengt onze blik”, weet Spilliaert. “Ik hoop onze blik met mijn werk te verruimen. Als we ons van ervan bewust zijn hoe iets werkt, hoeven we dat niet slaafs te volgen. Wat willen we zelf en wat voelt goed? Uiteindelijk kan je daar zelf over beslissen.”

Tot 4 november ‘Hairy Tale’ van Clara Spilliaert in Lichtekooi, Florastraat 11, Borgerhout. Open van vr en za van 14-18u of op afspraak.

Tot 5 november ‘les abeilles et le fleurs indociles’ van Lise Duclaux in Annie Gentils Gallery, Peter Benoitstraat 40, Antwerpen. Open van wo-zo van 14-18u of op afspraak.