Cultuurhuis viert jubileum

De Warande in Turnhout opent in 1972 als eerste cultuurcentrum in de Vlaamse Kempen. Het behoort tot een van de eerste uit een reeks culturele centra in Vlaamse steden. In diezelfde periode ontstaan onder meer een cultuurcentrum in Hasselt, Waregem en Strombeek-Bever. De toenmalige Minister van Nederlandse Cultuur Frans Van Mechelen, zelf afkomstig uit Turnhout, ijvert voor een cultuuraanbod buiten de grote steden en toegankelijk voor iedereen. Het is geen toeval dat half oktober ook het Frans Masereel centrum in Kasterlee haar vijftigjarige bestaan viert. Deze plek in de Kempen, genoemd naar de kunstenaar Frans Masereel, biedt atelierruimtes en residentieplekken voor kunstenaars en schrijvers om grafiek en geprinte media te onderzoeken. Naast Van Mechelen heeft ook de burgemeester Richard Proost in Turnhout een vooruitstrevende visie. In 1974 wordt vanuit de Warande het allereerste jeugdhuis ‘Wollewei’ in Vlaanderen opgericht. In hetzelfde jaar opent ook het JAC, een van eerste jeugdadviescentra in Vlaanderen. Er was veel engagement in Turnhout en er hing een sfeer om de stad te verjongen en nieuw leven in te blazen.

De intussen overleden Eric Antonis was van 1972 tot 1988 de directeur van De Warande. Hij stond aanvankelijk voor een moeilijke opdracht. De inwoners van Turnhout vonden het een prestigeproject van Van Mechelen en Proost. Er kwam protest tegen de bouw, wat zich uitte in debatten en negatieve publiciteit. Kortom, er was weinig geloof in de slaagkans van het cultuurhuis. Antonis zocht een manier om de Warande in een positief daglicht te stellen. Hij koos voor een tweesporenbeleid: authentiek volks en authentiek avantgardistisch. Zijn motto is nog steeds te lezen op de gevel van het cultuurhuis. Doelbewust inzetten op twee uitersten blijkt een succes. Antonis zet de Warande meteen op de kaart. Als openingstentoonstelling bracht hij slangen en reptielen, wat op zich al verbazing opwekte bij het publiek. Toen een bewaker een slangenbeet overleefde, zorgde dat voor veel publiciteit en bezoekers. Antonis zocht naar een combinatie van kwaliteit en toegankelijkheid voor een breed publiek. Hij nodigde verenigingen uit, zoals kwekers met sierkanaries, organiseerde een antiekmarkt, een kinderboerderij naast het cultuurhuis en ook de werklozencontrole vond plaats in de Warande. Door drempelverlagende activiteiten wilde Antonis een breed publiek aantrekken, die hij zo ook liet kennismaken met kunst en theater.

Antonis had een interessante visie over kunst en maakte ook daar gedurfde en eigenzinnige keuzes. Vanaf het ontstaan van de Warande was er meteen een tentoonstellingsruimte met een volwaardig programma voor beeldende kunst. Dat was uniek voor een cultuurhuis. Verder was er een hal en een bibliotheek. De Schouwburg opent pas in 1977. In de tentoonstellingsruimte waren hangende plateaus op verschillende niveaus voorzien. De ‘white cube’ was nog niet gangbaar en de muren bestonden uit donkere bakstenen en één beton muur die concaaf was. Architecturaal was het een interessante ruimte en de ligging op het gelijkvloers maakte het toegankelijk voor passanten. Bibliotheekbezoekers vonden gemakkelijk toegang tot de projecten in de hal en de tentoonstellingsruimte. In januari 2013 wordt de nieuwe en huidige tentoonstellingsruimte van 600 m² toegankelijk voor publiek. Deze ‘white cube’ heeft een bovenverdieping met een laag plafond, een benedenverdieping en is opnieuw de grootste tentoonstellingsruimte van een Vlaams cultuurhuis.

Aanvankelijk stond Antonis zelf in voor de programmatie van de tentoonstellingsruimte, maar al gauw geeft hij die taak aan iemand die daarvoor instaat. Het programma voor beeldende kunst wisselt van in het begin thema- en solotentoonstellingen af. Sinds 2008 leidt Annelies Nagels de dienst tentoonstellingen in de Warande en sinds 2017 krijgt ze assistentie van Glenn Geerinck.

Geerinck cureert ‘OUDE WIJN/NIEUWE ZAKKEN’ en selecteert vooral kunstenaars die eerder een solotentoonstelling in de Warande hadden. Het cultuurhuis heeft een goede reputatie op het gebied van solotentoonstellingen. Ze hebben vaak een museaal niveau en blijven bij. Het gaat vaak om ervaringsruimten die onze zintuigen aanspreken en ons meenemen in de leefwereld en het werk van de kunstenaar. Dat is een troef van een solotentoonstelling. Bij een groepstentoonstelling, zeker met vijftig kunstenaars, overheerst veelheid en diversiteit. Het is een staalkaart die eert en viert van wat was en wat nog komen zal. Vijftig kunstenaars is een gedurfde keuze. Om de werken samen te brengen kiest Geerinck voor opdelingen van de twee grote zalen met diverse wanden. Die aanpak werkt. De opstelling van de werken is doordacht. We hebben geen overladen gevoel als we door de tentoonstelling lopen. Verschillende wanden krijgen kleuren die refereren aan die van de nieuwe huisstijl van de Warande. De kleuren zijn bedoeld om verbindend te werken en er iets feestelijks van te maken. Ze brengen een vrolijke noot, maar hebben soms een bevreemdende uitwerking op de kunstwerken.

Meteen valt op dat niet zomaar de eerste de beste kunstenaars een solo in de Warande kregen. Het merendeel van de namen zijn Belgische kunstenaars die vooral nationaal en soms ook internationaal doorbraken. Het is fijn om hun werk hier samen te zien. Een aantal namen exposeerden al in de periode dat Antonis directeur was. Opmerkelijk daarbij is de polemiek die toen bij een aantal tentoonstellingen ontstond. Het zegt iets over de veranderende tijdsgeest. Een aparte wand toont archiefbeelden van gebeurtenissen die gerelateerd zijn aan tentoonstellingen in de Warande. De geselecteerde kunstenaars kregen van Geerinck de keuze of ze al dan niet een nieuw werk in de huidige tentoonstelling presenteren. In 1979 wilde Luc Deleu van een leegstaand gebouw vlakbij de Warande ‘een museum van kapotte kunst’ maken. Toen het stadsbestuur het gebouw vroegtijdig liet slopen, bracht Deleu het puin naar de ingang van de Warande. Nu spuit Luc Deleu ‘Less is less’ op de muur. Deze slogan gebruikte hij al meermaals en wijst op zijn radicale houding als architect. Hij bouwt niet, maar onderzoekt met zijn werk naar mogelijkheden om overbevolking, overproductie en vervuiling tegen te gaan.

Lilian Vertessen zet haar eigen lichaam in als medium. Ze fotografeert zichzelf in diverse kostuums, decors, erotisch getinte poses en bevraagt daarbij diverse rollen van de vrouw. In 1981 ontstond er ophef. Ze mocht haar werk niet tonen in de Warande omdat het ongepast werd bevonden. Antonis steunde haar werk en wilde het enkel verplaatsen naar een ruimte in de Warande waar mensen niet noodzakelijk passeren. Nu hangt Verstessens werk samen met ZACHTEZIEL. Het gaat om een gelijkgestemde kunstenaar die generaties later met schilderijen en digitale tekeningen de strijd van lgbtqia+ aankaart.

We zien een eclectische mengeling van media en stijlen. Dat maakt het haast onmogelijk om alles of niets te appreciëren. Het toont ons dat beeldende kunst eindeloos veel mogelijkheden biedt. Naast de meer traditionele media, waaronder grafiek, schilderkunst en beeldhouwen, komen ook digitale en andere technieken aan bod. Peter Morrens gaat aan de slag met het publicatiearchief van de Warande en maakt daarmee een nieuwe publicatie. Anita Evenepoel en Tine De Ruysser brengen diverse vormen van textiel als een sculpturaal werk. De textielwerken die Flora Miranda en Esther Stocker maken, spreken meer aan. Hun ontwerpen zijn draagbaar, maar hebben iets van draagbare abstracte sculpturen bestaande uit kleurloze patronen van lijnen en vlakken. De kleurrijke schilderijen van Nick Andrews maken plaats voor een haast kleurloos tapijt. Hoewel hij voor de schilderijen van Denie Put kiest, herinnert de vormentaal van Put aan de sculptuur uit hout van Nadia Naveau. Zij kiest op haar beurt voor de abstracte ingetogen schilderijen van Gaston Bertrand.

Terugkerende thema’s doorheen deze tentoonstelling zijn feest, rituelen en humor. Een sculptuur in de vorm van een levensgrote aangesneden fruittaart is van Hans Op de Beeck. ‘The Birthday’ van Peter de Cupere is een mengeling van geuren die herinneren aan feestelijke gelegenheden. Fred Bervoets schildert zichzelf die een fanfare begeleidt. Al vindt die optocht wel plaats in een apocalyptische setting.

Interesse voor rituelen zien we onder meer bij de inkttekeningen van de Kameroense kunstenaar en dichter Hervé Yamguen. Michele Matyn brengt met een performance een dweil met kaas klompen en een berg op skilatten tot leven. Ze maakten samen kaasfondue op de opening. Ignace Cami actualiseert het lokale verleden. Hij maakt een houten mal en werkt samen met een plaatselijke bakker die er speculaas in bakt. Bart Van Dijck organiseert op de kortste dag van het jaar ‘Wat het vuur brengt’. Geef een betekenisvol voorwerp aan het vuur in ruil voor een tekening van de vlammen.

Humor is een middel om te relativeren, de ware boodschap te onthullen en is impliciet of expliciet in kunstwerken aanwezig. William Ludwig Lutgens verpakt maatschappijkritiek in humoristische tekeningen. Een lichtbak toont Vaast Colson verkleedt als illusionist die een goocheltruc doet. David Sherry doet absurde performances op straat met een groot slapstickgehalte.

De kunstenaars voor de toekomst moeten niet jong zijn. Het kan ook een onderbelichte of vergeten kunstenaar zijn. Het fijne aan die keuzes is dat we niet alleen werk van gevestigde namen zien, maar ook onbekende kunstenaars leren kennen. Die groep van mensen samenbrengen in een opstelling is niet evident. Soms gaat de keuze naar gelijkgestemden. Tom Liekens en Adriaan Marin zijn bijzonder vaardige tekenaars die droomwerelden verbeelden. Liekens schildert aanvankelijk en maakt nu grafiek, bij Marin zien we een omgekeerde evolutie. Fik Van Gestel nodigt Stefan Peters uit. Beiden vangen ze licht en kleur op een drager en verbeelden met gevoelige penseelstreken een werkelijkheid. Er zijn ook kunstenaars die hun respect voor de kunstenaar die hen kiest expliciet uiten. Sietske Van Aerde maakt een animatiefilm over jeugdherinneringen aan Ria Pacquée. Stijn ter Braak filmt een kleilandschap ‘Stad’ geïnspireerd door het werk van Luc Deleu. De grappige figuren uit klinkers en bakstenen die Floris Van Look schildert, refereren aan een schilderij van Fred Bervoets. De keuze voor een bepaalde kunstenaar zorgt ook voor boeiende dialogen. Het zwarte gat van Filip Vervaet is een bijzondere toegang tot de sculpturen uit bijenwas van Sharon Van Overmeiren.

Dit overzicht van vijftig jaar beeldende kunst in de Warande toont aan dat kunst boeiend blijft ondanks dat er al zo veel gecreëerd is. Elke generatie is uniek, speelt in op heersende pijnpunten of trends en maakt eigentijdse en krachtige beelden. Achter de schermen van deze viering rommelt het. Een beleidshervorming en gewijzigde bevoegdheden voor cultuur maken de toekomst van cultuurhuis Warande onzeker. Toch blijkt uit deze tentoonstelling weer hoe waardevol de functie van de Warande is als brug tussen kleinere kunstruimtes en musea. We genieten ervan, zolang het nog kan.

‘Oude wijn/ nieuwe zakken’ tot 29 januari in cultuurhuis de Warande, Warandestraat 42, Turnhout. Open wo – zo van 10-17u. www.warande.be. Op 21 december, vuurritueel Bart Van Dijck.

‘50 jaar Frans Masereel Centrum in Kasterlee’ op 15 oktober van 11- 19u op de Masereeldijk. Ontdek het volledige programma op www.fransmasereelcentrum.be