Van niets tot iets of toch niets

Om vanuit het denkproces tot de uiteindelijke vormgeving te komen, vertalen we als tussenstap ideeën vaak in ontwerpen en modellen. Modellen zijn onmisbaar in onze samenleving. Ze dienen als hulpmiddel om de werkelijkheid te reduceren, begrijpen en voorspellen. Thomas Demand (°1964, München) is aangetrokken door de machtspositie van modellen en hoe ze de werkelijkheid abstraheren. Voor hem zijn modellen net zo belangrijk als de werkelijke concretisering. Het verwondert hem dan ook dat er zo weinig aandacht naar artistieke modellen gaat. In ‘House of card’ in museum M staan modellen en maquettes centraal. Daarnaast gaat het over de verwantschap tussen Demands werk en andere kunstenaars, architecten of ontwerpers. Het doel of de uitwerking van hun idee verschilt, maar de weg ernaar toe toont interessante overeenkomsten. We zien naast het werk dat Demand de voorbije vijftien jaar realiseerde, ook bijdragen van andere kunstenaars, ontwerpers of architecten.

Demand is opgeleid als beeldhouwer, maar hij legt zich al sinds de jaren negentig toe op het fotograferen van maquettes en modellen. Aanvankelijk bouwt hij zelf maquettes uit gekleurd papier en karton op reële schaal. Alles is nauwgezet nagemaakt, het ziet er net echt uit. De maquettes vormen slechts een tussenstap. Demand fotografeert ze, vernietigt ze en presenteert de foto’s als kunstwerk. De maquettes reconstrueert hij op basis van gevonden beeldmateriaal, waarmee hij politieke of historische gebeurtenissen bekritiseert. Met ‘Embassy’ (2007) gaat hij nog een stap verder. Hij baseert zich voor de levensgrote maquettes op herinneringen aan een plaats die hij bezocht omdat er geen foto’s van bestaan. “Dat werk toont een plek die een centrale rol heeft gespeeld in de Amerikaanse invasie van Irak”, aldus Demand. “Het gaat om de ambassade van Niger in Rome waar briefpapier was gestolen om officiële contracten na te maken. Daarin stond dat er uraniumerts uit Niger naar Irak werd gesmokkeld zodat Saddam Hoessein daarmee een atoombom kon maken. De contracten waren vervalst, maar de Amerikanen gebruikten dit voorwendsel om Irak binnen te vallen. Het is een gebeurtenis die de wereld veranderd heeft.”

Nog een nieuw aspect binnen Demands werk is dat hij bij ‘Embassy’ de foto’s van de maquettes in een installatie integreert. Hij werkt hiervoor samen met de Duitse architect Arno Brandlhuber. We zien deze installatie in museum M en deze zet de beelden kracht bij en neemt de ruimte in. De binnenruimte toont foto’s met details van de maquette die een verhaal suggereren en onze verbeelding aanwakkeren. We verlaten de ruimte via een nooduitgang en belanden aan de achterkant van de installatie. De buitenruimte vormt een gang langs de muren van de tentoonstellingsruimte. Dat benadrukt dat de installatie slechts een constructie is. Meer nog, een representatie van een reproductie naar een herinnering van de realiteit.

In 2010 ziet Demand een aantal ongerealiseerde maquettes van de Amerikaanse architect John Lautner (°1911-1994). Het zijn Lautners enige overgebleven modellen want hij had de gewoonte om, net zoals Demand, alles weg te gooien. Dat leidt tot Demands eerste reeks ‘Model Studies I’ (2011). Voor deze reeks fotografeert hij niet langer zelfgemaakte maquettes, maar details uit voorstudies van anderen. Wat opvallend is voor alle reeksen die tot ‘Model Studies’ (2011-2020) behoren, is dat Demand op zoek gaat naar aanwijzingen die gedachten vormgeven. Het gaat om aarzelingen, haperingen of sporen die wijzen op de hand van de maker. “Elk kunstwerk of gebouw start met een idee”, vertelt Demand. “Ik wil het werkproces laten zien. Wat mij interesseert is de geboorte van het concept en het overwegen, hernemen en aanpassen van mogelijkheden. Werkmaquettes belichamen uitgeprobeerde, behouden of afgeschoten ideeën. Ze laten zien hoe je kan denken met je handen. Ik hou van die ruwe, werkinstrumenten waarmee architecten of ontwerpers aan de slag zijn geweest.”

De omzetting van idee naar concretisering blijft voor de toeschouwer veelal verborgen. Kan je met foto’s het creatieve proces zichtbaar maken? Een cameralens manipuleert, zet iets in scène en ook een fotograaf maakt keuzes. In ‘Embassy’ zagen we al hoe Demand een realiteit creëert. Ook in de reeksen van ‘Model Studies’ speelt hij met licht, schaduw en een boeiende cadrage. De esthetiek in zijn foto’s trekt onze aandacht, daarnaast kiest hij voor close-ups en toont hij ons zo beperkte informatie. Dat maakt ons nieuwsgierig. Wat brengt hij in beeld? Door aandachtig te kijken, zien we de textuur; fragiliteit en tactiliteit van de gefotografeerde modellen. Daarmee belicht Demand letterlijk en figuurlijk het creatieve proces. We krijgen aandacht voor kreuken, plooien, hernemingen en aanduidingen. Demand toont de schoonheid van potentieel, mogelijkheden, iets in wording, zonder dat het daarom gerealiseerd wordt.

“Het is noch een soloshow, noch een groepstentoonstelling”, stelt Demand. “Het gaat over samenwerkingen, wat iets typisch is voor architectuur en ontwerpers.” Ook Demand gaat vaak samenwerkingen aan voor zijn projecten. Het is een logische stap dat iemand die zijn eigen proces vastlegt, interesse krijgt in het werkproces van anderen. Iets wat niet van jezelf is, kan je met een zekere afstand bekijken. Demand heeft duidelijk interesse in het werk van gelijkgestemden. In ‘Models Studies IV’ (2020) fotografeert hij zorgvuldig bewaarde en nog steeds gebruikte patronen van de getalenteerde modeontwerper Azzedine Alaïa (°1986, Tunesië -1987, Parijs). Alaïa’s kledij fungeert als behuizing, dicht bij de huid van het lichaam. De details die Demand uit Alaïa’s patronen fotografeert, zijn ontdaan van hun werkelijke functie en schenken aandacht aan de materiële neerslag van een denkproces. “Ik vind het prachtige objecten en hou van de patina en de sporen van gebruik”, duidt Demand. “De vormen herinneren me aan mijn werken.” Alaïa was een ambachtsman, steeds op zoek naar perfectie, net zoals Demand die steeds op zoek is naar de beste vormgeving.

Bij een bezoek aan het architectenbureau SANAA (Kazuyo Sejima + Ryue Nishizawa) uit Tokyo stelt Demand vast dat ze zijn gelijkaardige fascinatie voor objecten delen. SANAA’s bureau is gevuld met opgestapelde objecten uit wit papier omdat ze nauwelijks iets weggooien. Deze modellen maken deel uit van hun onderzoek en dienen als voorstudies voor hun architectuur. Demand fotografeert delen uit hun collectie. Het beeldkader is boeiend gekozen. De combinaties van objecten die hij in beeld brengt, vormen architectuur op zich. De stapelingen op zichzelf ogen een wereld van constructies of gebouwen.

Demand heeft veel aandacht voor de scenografie van de getoonde werken. Hoewel hij voornamelijk foto’s presenteert, gaat het eerder om installaties, waarbij in museum M elke zaal een eigen sfeer uitstraalt. Hij kan een ruimte innemen en bezielen. “Ik wilde zelf geen architect worden, maar ik werd erdoor opgevoed. Als kind had ik al een duidelijk besef van de ruimte en sfeer van een kamer. Mijn werk gaat over de biografie van de ruimte en minder over de ruimte zelf. Hoe spreken die ruimtes ons aan en hoe beïnvloeden de beelden ervan de manier waarop we communiceren.”

De inkleding van de zalen of de werken die hij samenbrengt versterken elkaar. Ze bieden visuele ondersteuning om de eigenheid van werk of de context kracht bij te zetten. Dat doet de toeschouwer aandachtiger kijken en geeft aanwijzingen om het werk beter te begrijpen. Bij ‘Embassy’ zagen we al dat de installatie onmisbaar is voor het werk. ‘Model Studies II’ (2015), de foto’s naar de modellen van SANAA, toont Demand in een ruimte die bekleed is met blauw behangpapier voorzien van een vouwmotief. De blauwe tint versterkt het wit van de modellen op de foto’s. De vouwen zorgen voor licht en schaduw, wat ook in de modellen van SANAA erg naar voren komt.

Een andere zaal documenteert het ontstaansproces van drie paviljoenen die Demand ontworpen heeft. Het gaat om gebouwen voor het textielbedrijf Kvadrat in Denemarken. Het is de eerste keer dat Demand iets ontwerpt dat werkelijk gebouwd wordt en het zou in de lente van 2021 klaar zijn. De ontwerpen van de gebouwen liggen in het verlengde van zijn praktijk. Ze verwijzen naar een gevouwen blad papier, een bord en een papieren hoedje. Hij wil een eenvoudige papieren model omzetten naar de realiteit. De gipsen maquette van de gebouwen die haast de hele zaal vult, is geen meerwaarde. We zien voornamelijk het glooiende landschap, waarop de paviljoenen slechts klein en te ver zijn om ze goed te kunnen zien. Verder toont Demand schetsen, postkaarten en prototypes van details uit het interieur die hij ontwierp. Die zijn boeiend omdat zijn denkproces hier zichtbaar wordt.

De installatie die het project ‘Nagelhaus’ (2010) illustreert, brengt de context en het denkproces van dat project wel fijn in beeld. Het gaat om een niet gerealiseerd project in samenwerking met het architectenbureau Caruso St John voor de publieke ruimte in Zürich. De term ‘nagelhaus’ verwijst naar een huis in Chongqing. In een video zien we hoe de inwoners zich in 2007 verzetten tegen de afbraak van hun huis terwijl alles in de omgeving al is afgebroken in het kader van een projectontwikkeling. Caruso St John en Demand winnen in 2008 een wedstrijd met hun ontwerp voor de heraanleg van een plein in Zürich. Ze ontwerpen een moderne versie van een Chinees paviljoen en het uitzicht vertoont gelijkenissen met het nagelhaus uit Chongqing. Hij wilde een gebouw realiseren dat op model lijkt en zo ziet het er ook uit. In museum M zien we een reconstructie op ware grootte en dia’s van Oosters geïnspireerde paviljoenen in Europa. ‘Nagelhaus’ zou een restaurant worden, maar het lokte protest uit en mocht er niet komen. Hier toont Demand dat het creatieproces dan wel zo ver kan staan dat het klaar is voor de uitvoering, maar dat ook externe factoren ervoor zorgen dat iets al dan niet overeind blijft.

‘House of card’ toont ook werk van andere kunstenaars. Ook hier is de dialoog met zijn werk geslaagd. Demand brengt ‘Model Studies’ naar het werk van John Lautner samen met een sculptuur van Martin Boyce. ‘Do Words Have Voices’ (2011) van de Britse kunstenaar bestaat uit drie pilaren met een plafondstructuur. De structuur doet denken aan een geabstraheerd bladerdek. Het abstraheren, insinueren en verder ook de liefde voor formalisme en nauwgezetheid zijn zaken die we ook bij Demand aantreffen.

In de bovenste zaal van museum M die uitzicht geeft over de stad, zien we in eerste instantie een houten wand. Het blijkt de achterzijde van een bar, waarvan we aan de muur al de gedetailleerde gevel zien hangen. De opstelling is sterk en ook hier valt op dat Demand oog heeft voor bijzondere architectuur. Toen Demand in 2009 een residentie deed in CCA Project Gallery in Kitakyushu in Japan ontdekte hij de bar ‘Black Label’. Omwille van stadsontwikkeling was de bar al naar verschillende locaties verhuisd. Uiteindelijk is het een piepklein, veelhoekig gebouw voor slechts een aantal bezoekers. Demand maakt een maquette van de bar op ware grootte, maar behoudt enkel de foto’s als werk. In 2015 resideert de Thaise kunstenaar Rirkrit Tiravanija op dezelfde locatie en bouwt de bar opnieuw na. Zijn ‘untitled 2013 (thomas demands here)’ is een sociale ontmoetingsplek. De drank, belichting en karaoke staan klaar. De werken zijn voor het eerst samen te zien. De werken vullen elkaar aan en benaderen de werkelijkheid op een andere manier. De foto’s geven een nauwkeurige weergave van de buitenkant van de bar. Toch is het tweedimensionaal en voelen we een zekere abstractie door de omzetting naar papier. Tiravanija’s installatie geeft het volume weer en voorziet het van werkelijke voorwerpen, maar de weergave van het gebouw zelf is geabstraheerd. Een gelijkaardig idee leidt bij een iedere kunstenaar tot een andere aanpak en uitvoering. Het proces van hoofd naar handen en van concept naar materie zorgt bij iedereen voor een andere abstrahering of modelering van de realiteit en dat maakt net elk werk zo uniek.

‘House of card’ tot 18 april 2010 in museum M, Vanderkelenstraat 28, 3000 Leuven, België. Open van vr – di van 11- 18u en op do van 11- 22u. Tijdelijk gesloten omwille van COVID-19.