Kunst als ontmoetingsplaats

‘Dooltocht/ A desperate guest to find a base for hope’ titelt haar tentoonstelling in Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA). “Ik ben op zoek naar de ziel van de mens en wat we nog met deze wereld moeten doen. Kunst geeft mij hoop”, aldus Dietvorst. Op de openingsavond van haar tentoonstelling slaat Dietvorst tijdens een performance een gat in een museumwand. De mensen waarmee ze voor deze tentoonstelling samenwerkte en ook de bezoekers kunnen via deze doorgang naar binnen. Haar werk gaat over openingen maken en grenzen verleggen. Ze schept ruimte om verbindingen aan te gaan en met elkaar te communiceren. Wat ze in M HKA toont, zijn plaatsen en objecten die een dialoog tot stand brengen. Het is een selectie uit haar werk van de voorbije twintig jaar. We zien lemen beelden, videowerk, grafiek, tekst, decors, muurtekeningen en objecten. Ondanks de diversiteit in media voelen we waar haar werk werkelijk over gaat. De kunstwerken zijn geen doel maar een middel om met elkaar in contact te komen. Ze tonen slechts het residu van de plaatsgevonden ontmoetingen. Haar keuze voor een materiaal hangt af van de omstandigheden. De presentatie van de werken zet haar aandacht voor ontmoetingen kracht bij. Ze staan in communicatie en vormen een landschap.

Een sleutelproject is ‘De terugkeer van de zwaluwen’ (1999-2005) waar Dietvorst in de Brusselse Anneessenswijk met bewoners werkte. Ze wilde weten wie en wat er leefde in die wijk en luisterde naar hun verhalen. Die levensverhalen en verlangens van de buurtbewoners brengt Dietvorst in beeld. De opnames zijn in M HKA in een herwerkte versie te zien op doeken waar we doorheen wandelen en een aantal kleinere schermen. De verhalen zijn versnipperd tot impressies van de samenwerking. De bewoners met wie Dietvorst toen samenwerkte, wilden graag resultaat, wat leidde tot de film ‘After the Flood’ (2002). Voor deze film werden decors gemaakt die nu nagemaakt zijn voor deze tentoonstelling.

Tien jaar geleden verhuisde Dietvorst van Brussel naar Ierland. Daar leeft ze met haar gezin op het platteland als schaapsherder, moeder en kunstenaar. Leven en kunst gaan voor haar hand in hand. “Alles inspireert mij”, zegt Dietvorst. “Ik ga een dialoog aan met anderen en zoek naar een gemeenschappelijke basis.” Ze heeft oog voor vluchtelingen of mensen aan de rand van de maatschappij, vaak ongewenst, vreemd bevonden of verstoten. Daarnaast ziet ze ambachten en gemeenschappen die dreigen te verdwijnen of bedreigde natuur. Onopgemerkte zaken maakt ze zichtbaar. Ze is een luisterend oor, zonder te oordelen en nederig ten opzichte van anderen. Dat doet ze door lange tijd iets of iemand te volgen. “Tijd nemen is belangrijk om iets aandachtig te bestuderen en te begrijpen hoe iets werkt”, vertelt ze. Pas als ze weet wat er juist gaande is, kan er een artistiek project uit ontstaan.

De film ‘The Rabbit and the Teasel’ (2014) gaat over het leven van Ierse boeren. Ze volgt de boeren maar kan sommige zaken niet filmen om hen niet in moeilijkheden te brengen. Om zo dicht mogelijk bij de waarheid te blijven en het verhaal toch te kunnen brengen, voegt ze er fictieve delen aan toe. Tussen 2006 en 2010 werkt ze samen met ACM (‘Art-Coeur-Merci’), een dakloze man uit Kameroen. Dietvorst treft hem aan in een hutje al schrijvend en tekenend tussen gebouwen in Brussel. Hij is intelligent, filosofeerde graag en maakt sculpturen uit afval. Waarom wordt hij steeds weggejaagd en op een agressieve manier benaderd, terwijl hij niemand iets kwaad doet? Dat treft Dietvorst. Ze bezoekt hem regelmatig en wanneer ze een film over hem wil maken, blijkt hij verdwenen en zijn hutje afgebrand. In ‘As Long as the Blackbird Sings’ (2009) filmt ze zijn leven met een acteur. Ze schrijft het verhaal op basis van haar ontmoetingen. Een andere film ‘Vive la démocratie’ (2003) toont een monoloog van de Togolese vluchteling Kokou Zokli. Hij filmt zichzelf tijdens een betoging tegen de regering in Togo, terwijl de politie mensen doodschiet. Het zijn beklijvende films die de kwetsbaarheid van de mens verbeelden. Waarom gaan we zo met elkaar om? Dietvorst toont ook een lijst met meer dan 36.570 namen van mensen die gestorven zijn tijdens een poging om te emigreren naar Europa en hoe ze overleden zijn. De Turkse kunstenares Banu Cennetoğlu bracht die lijst al in diverse landen onder de aandacht.

Dietvorst is gevoelig voor wat zich aandient. Haar werk gaat over menselijke kwetsbaarheid. “Leven is leren omgaan met schoonheid en tragiek”, weet ze. “Dat is iets wat ons bindt en waarover we kunnen praten.”

Het cyclische proces van leven en dood vertaalt zich in haar werk. Alles is vergankelijk en transformeert. Wanneer iets verdwijnt, komt er iets nieuws in de plaats. Op verschillende plaatsen in M HKA staan takken tegen de muur met daarin fijn gebrande motieven. Ze verzamelt die takken tijdens wandelingen. Hout is iets kostbaars geworden, iets om te koesteren, daarom geeft ze die takken een nieuw leven. Dietvorst ziet overal nieuwe mogelijkheden in. Haar werk is vaak een hernemen of hergebruiken van materiaal en ideeën. Voor haar videowerk ‘De terugkeer van de zwaluwen’ zagen we al dat ze opnieuw startte van de ‘footage’ en er een andere versie van maakte. Veel van haar kunstwerken heeft ze weggegeven of ze zijn vernietigd omdat het proces centraal staat. Om die nu te tonen, werkt ze voor deze tentoonstelling samen met afgestudeerde masterstudenten om sculpturen en muurtekeningen opnieuw te maken. De materialen die ze daarvoor gebruikt verwijzen ook naar vergankelijkheid. De beelden zijn erg groot en bestaan uit hout en leem. Ze brokkelden af en symboliseren de breekbaarheid van de mens. De muurtekeningen zijn gebaseerd op kleinere inkttekeningen die ze de voorbije jaren maakte en zijn een herneming van een werk dat ze in 1998 in het Brusselse café De Dolle Mol toonde. De inkt is een combinatie van rood en zwart, wat een bloedkleur geeft. De tekeningen veranderen in de tijd, doordat de zwarte inkt langzamerhand verdwijnt en de rode inkt overblijft. Tijdens het maakproces houdt ze van het ritme, de regelmaat en de gewoonte van bepaalde handelingen komt haar werk tot stand. Ze gelooft in rituelen en de kracht van herhaling. In haar films werkt ze graag met herhaling om mensen te doen luisteren en emoties op te roepen.

“Ik geloof niet in individueel kunstenaarschap”, zegt Dietvorst. “Mijn werk bestaat uit samenwerkingen en de energie van dat moment staat centraal. Het mooie aan dit werkproces is dat kunst maken een middel van communiceren en van dingen met elkaar delen is. Ik geef mijn werk graag uit handen om te zien wat iemand anders ermee doet.” Ook hier zien we haar nederigheid als kunstenaar. De namen van alle mensen die hebben meegewerkt aan het project staan vermeld bij het kunstwerk. Haar werk herinnert ons aan de ‘Soziale Skulptur’ van Joseph Beuys. Hij ziet de samenleving als een groot kunstwerk waarvoor de creativiteit van iedereen nodig is. Beuys bracht met zijn werk interactie tussen mensen tot stand.

Dietvorst toont ons dat we sociale wezens zijn en minder moeten vasthouden aan onze individualiteit. Haar manier van werken schept openheid en mogelijkheden tot betere communicatie. Ze creëert gelegenheden om in dialoog te gaan en onze verbinding met elkaar te herstellen. “We gaan niet om met de problemen in de wereld”, stelt Dietvorst vast. “Ze verergeren en er is onverschilligheid.” Kunst is voor haar een manier om er tegenaan te gaan. Kunst kan ons anders doen kijken en denken, wat leidt tot ander gedrag. We vormen gezamenlijk de wereld. Dietvorst zegt: “We moeten onszelf minder als het centrum van aandacht zien en meer respect tonen voor wat rondom ons leeft en gebeurt.”

‘Dooltocht/ A desperate guest to find a base for hope’ tot 10 mei 2020 in M HKA, Leuvenstraat 32 in Antwerpen. Open van di –wo en van vr – zo van 11 – 18u en do van 11 – 21u.

‘Memento Mori’ in De Studio, vrijdag 13 maart.
Een theaterstuk van Els Dietvorst gebracht door Dirk Roofthooft en Aurelie di Marino,

‘I Watched the White Dogs of the Dawn’ in De Cinema en nabespreking door Els Dietvorst, zaterdag 26 april om 17u.