Het reliëf van de stad

A Scene #15 – Gedurende een week zat ik elke dag een uur op een bankje in het plantsoen Jardim Augusto Gil in Graça, Lissabon. In een notitieboekje maakte ik aantekeningen van de kleine onbeduidende handelingen die ik om mij heen waarnam. Uit deze reeks handelingen maakte ik een selectie en deze selectie plaatste ik daarna in een volgorde, een compositie. Op een tevoren gepubliceerde dag en tijd, zaterdag 13 april om 14:20, voerde ik deze compositie uit in het plantsoen Jardim Augusto Gil.

Hangar

In de tweede helft van 2018 ging ik op zoek naar een plek waar ik me voor langere tijd op mijn werk kon concentreren. Ik vond de website van Hangar in Lissabon. Hangar, Centro de Investigação Artística, is een organisatie, die is opgezet en wordt gerund door een groep kunstenaars en curatoren. Ze richt zich op de ontwikkeling van artistieke interdisciplinaire projecten en projecten met Lissabon als centrale achtergrond voor de hedendaagse cultuur. Het is een centrum voor educatie, lezingen en gesprekken en het beheert daarnaast een gebouw met daarin enkele lokale ateliers, zeven internationale residency studio’s, twee geluidsstudio’s, een presentatiepodium, een galerie en een uitgeverij/onderzoeksbiblioheek. Ik stuurde mijn onderzoeksvoorstel in en kreeg snel een bevestiging. Toen ik, met behulp van een gemeentelijke bijdrage, de financiering rond kreeg, en mijn agenda vrij had kunnen maken voor een verblijf van drie maanden, maakte ik de definitieve afspraak. Van 1 april tot 30 juni 2019 zou ik bij Hangar een atelier tot mijn beschikking hebben.

In het kunstklimaat in Lissabon speelt Hangar een belangrijke rol. Door de maat en activiteiten van de organisatie, maar zeker ook door de inhoudelijke keuzes en programma’s en publicaties die veelal gericht zijn op emancipatorische en post-koloniale onderwerpen. Het instituut biedt de verblijvende kunstenaars een programma met daarin atelierbezoeken van curatoren, groepsexcursies naar galeries en projectruimtes, en publieke presentaties aan het eind van elke verblijfsperiode. De opzet van Hangar is doordacht en gestructureerd, al gaat er natuurlijk ook wel eens iets mis. Aanvangstijden hebben bijvoorbeeld een Portugese flexibiliteit (van minimaal 30 minuten) en men vergeet vaak dat niet iedereen de Portugese taal eigen is. Maar al met al was ik erg blij met de kwaliteit van de organisatie en met de aangeboden faciliteiten. Omdat ik er niet één maar drie maanden verbleef heb ik alle georganiseerde activiteiten drie keer mee mogen maken. Er werd rekening mee gehouden afspraken met wisselende curatoren en organisaties te maken, zodat ook voor langblijvers zoals ik, niets twee keer hetzelfde zou zijn. De staf is behoorlijk aan de maat. Er zijn twee inhoudelijke directeuren: een curator (Bruno Leitão) en een kunstenaar (Monica De Miranda). Verder een zakelijk directeur, een medewerker voor de communicatie, een medewerker voor de productie en een groep van drie stagieres, afkomstig uit uiteenlopende Europeses onderwijsinstituten. 

De studio’s hebben een herkenbare inrichting met standaard meubilair afkomstig van Ikea. Een beetje saai en voorspelbaar maar natuurlijk wel praktisch. Afhankelijk van de huurprijs maken de bewoners gebruik van een gezamenlijke keuken en sanitair, of van privé douche/toilet en kitchenette in de studio. Die gezamenlijke voorzieningen zijn van belang, omdat juist samen koken en eten een goede manier is om wat intensiever met elkaar in contact te komen. Als groep gingen we geregeld samen naar openingen en performances. De residenten komen echt van overal, al ligt er wel een accent op de Portugees sprekende landen in Afrika en Zuid Amerika. De focus bij lezingen en presentaties in Hangar ligt ook sterk op kunst met die specifieke geografische achtergrond.

Graça

De straat waar Hangar is gevestigd heet Rua Damasceno Monteiro en ligt in Graça, een populaire wijk in het centrum van Lissabon. Door de hoogte van deze wijk ten opzichte van de rest van de stad zijn er enkele bijzondere belvedères te vinden. Gevolg daarvan is dat er dagelijks een constante stroom van, met toeristen gevulde, tuktuks door de wijk trekt. Niet echt een probleem, maar wel erg bepalend voor de sfeer. De studio’s van Hangar zijn gevestigd in een kantoorpand. Vanuit de ramen van de studio’s op de eerste en derde verdieping, kun je uitkijken over de stad. Dagelijks leunde ik over de vensterbank om van het panorama te genieten. In de drie maanden van mijn verblijf, ging dat uitzicht nooit vervelen, want door de groeiende reeks wandelervaringen in de binnenstad, ontstonden er steeds meer herkenningspunten en werd de stad mij steeds meer eigen.

Daqui até o rio – Op zondag 21 april om 10 uur ‘s morgens, verliet ik mijn atelier in Hangar in de wijk Graça, Lissabon. Vandaar wandelde ik door steegjes van Alfama naar de rivier, nabij Santa Apolonia, aan de kade waar de grote cruiseschepen aangemeerd worden. Het was niet de eerste keer, ik liep deze route bijna dagelijks, maar nu legde ik me vooral ook toe op het maken van foto’s. Het was Pasen, zonnig en druk. Ik stelde me zo voor dat deze route ook vaak bewandeld werd door bewoners van Graça. Na terugkomst maakte ik van de foto’s een poster waarop de tekst ‘Daqui até o rio’ stond, te vertalen als ‘Van hier naar de rivier’. Op een aantal plaatsen in de buurt van het atelier plakte ik de poster tegen de muur, in de hoop dat deze bij voorbijgangers een herkenning en kleine overweging zou opleveren.

Reliëf

Mijn dagelijkse wandelingen door de stad begonnen altijd boven en liepen naar beneden. In Lissabon eindigt uiteindelijk alles bij de rivier, maar dat gaat nooit in één rechte lijn. Trap omhoog en trap omlaag, stijgen en dalen wisselen elkaar voortdurend af. Halverwege weet je niet meer of je in de goede richting loopt. De route verwordt tot een ingewikkelde optelsom van details, van allerlei kleine stukjes omhoog en omlaag. Je gaat het overzicht missen. Die slingerende route op weg naar het einddoel heeft wel een zekere relatie met mijn ervaringen op het gebied van communicatie. In April, had ik contact met een kunstenaar van het Teatro do Silêncio. Het Teatro beheert een lavadouro, een publieke wasplaats, en organiseert van daaruit performances en publieke gebeurtenissen in de wijk. De wasplaats werd, naast de culturele functie, ook nog steeds gebruikt om kleren te wassen. Juist die combinatie maakt het een prachtig initiatief en een uitdaging.

We hadden samen een lunch en we maakten een afspraak om in de maand juni samen een performance te ontwikkelen. Zo hoopgevend als die eerste ontmoeting was, zo teleurstellend bleek het proces dat erop volgde. E-mails met concrete vragen leidden zelden tot concrete antwoorden. Al hadden we in aanvang twee maanden tot onze beschikking, praktische beslissingen kwamen pas zo laat dat de noodzakelijke termijn voor publiciteit niet meer gehaald kon worden. Uiteindelijk heb ik me, met een zekere spijt, teruggetrokken. Ik zag het niet meer tot iets goeds komen.

Ik was uitgenodigd om, tijdens een symposium over ‘Performance en documentatie’ van de Universidade Católica, een lezing te geven over mijn werk in relatie tot het thema. Ik vond het een prikkelend onderwerp, had me goed voorbereid, maar bij een laatste herziening was er flink aan het programma gesleuteld. Op de dag dat ik arriveerde bleek mijn lezing niet meer apart geprogrammeerd te staan, maar werd mij gevraagd vooral deel te nemen aan de ‘publieke discussie’ over het onderwerp.

Tijdens de voorbereidingen voor mijn performance Mnemonics met Susana Mendes Silva begon ik iets meer van de gang van zaken te begrijpen. Bij de organisatie moesten we, met betrekking tot de galerieruimte, een aantal faciliteiten en condities bespreken. Ik ben gewend om daar direct en concreet in te zijn maar had me voorgenomen af te wachten. Susana begon heel anders, bracht behoedzaam detail na detail in het gesprek, bijna cirkelend, over alles onderhandelend. Geduld is heel belangrijk, toont vertrouwen in de uitkomst van het proces. Uiteindelijk eindig je altijd beneden bij de rivier.

Daniel Pinheiro

De kunstenaar Daniel Pinheiro woont en werkt in Porto. In mei verbleef hij toevallig in Lissabon in verband met zijn deelname aan een festival. We kenden elkaar al enkele jaren, maar alleen online. We hadden een aantal keer op afstand samen gewerkt, maar we hadden elkaar nooit face to face ontmoet. Op 13 mei hadden spraken we elkaar op een terras. We hadden beiden het gevoel dat dit niet de een eerste ontmoeting was. Wij besloten na het gesprek om samen een werk te maken en juist dat fysiek afstandelijke contact als uitgangspunt te nemen. Als locatie kozen we de botanische tuin.

Hortus Botanicus – Op dinsdag 21 mei stond ik van 12:00 tot 12:15 bewegingloos in een veld in de Jardim Botânico in Lissabon, mijn ogen gesloten, mijn gezicht noordwaarts gericht. Gedurende dezelfde tijd stond Daniel Pinheiro bewegingloos in een veld in de Jardim Botânico in Porto, de ogen gesloten en het gezicht zuidwaarts gericht.

Valencia

Na de realisering van dit werk vertrok ik voor een weekend naar Valencia. Ik was uitgenodigd door Art D ‘Cicle d’Art Accio, om samen met Elia Torrecilla een performance te doen in het Centro del Carme Cultura Contemporania. Na afloop van dit werk deden we samen nog een experiment op een bank in het park. We hielden een geïmproviseerd gesprek en legden dit vast op video. De volgende dag voerden we hetzelfde gesprek, maar nu zonder woorden. Tijdsduur en choreografische structuur waren gelijk, maar zonder de betekenisgevende spraak. Het werk leverde niet precies op wat wij verwachtten. Het acteren maakte het te onecht en het kreeg niet de spanning die wij zochten. We besloten het resultaat niet te gebruiken. Maar het experiment had wel directe gevolgen in mijn latere samenwerking met Susana Mendes Silva.

A Scene #17: A Walking Lunch – Op zaterdag 15 juni, om 14:00 uur, verliet ik mijn atelier. 
Lopend over de Rua Damasceno Monteiro dronk ik een glas Moscatel do Douro. Daarna at ik wandelend door de Jardim da Cerca da Graça een Oeuf Mayonnaise. Vanaf het park op weg naar de rivier had ik een gemengde salade met tomaten, bacon, walnoten en druiven, met daarbij een snee bruin brood en een glas rode Douro wijn. Als dessert nam ik een flan. Toen ik uiteindelijk arriveerde bij Cais do Sodré sloot ik de lunch af met een dubbele espresso met suiker 

Mnemonics

Het project Mnemonics begon met een suggestie van de bezoekende curator Filipa Oliveira, om de kunstenaar Susana Mendes Silva te ontmoeten. Onze standpunten en methoden zouden naar haar mening veel overeenkomsten hebben. Na een eerste ontmoeting besloten Susana en ik om samen een project te doen. Het persoonlijk geheugen zou hierbij het verbindend onderwerp zijn. We spraken af elkaar op twee opeenvolgende dagen te ontmoeten: Op dezelfde plaats, op dezelfde tijd, om dan precies hetzelfde te doen en dezelfde gesprekken te voeren. Op 30 en 31 mei om 15:30 uur haalde Susana mij met de auto op bij Hangar. Van reis en reisdoel had zij mij, als tevoren afgesproken, niets verteld.

I remember being in Lisbon a long time ago. It must have been at the end of May, already quite warm. I remember myself sitting in a car, a black Volkswagen, next to a woman and we were driving through the city. The traffic was very busy. I had no idea where we were going, but from the many times she went the wrong way, I concluded that there must also be a right direction in her mind, a destination. I hoped it would be the beach. It was warm again and until that day I had only stayed in the city itself. The sea and the calmness would have been very welcome to me. We had a conversation about our memory, about things we still could remember from our childhood. Images of holidays, school and the streets we grew up in. We drove out of town, onto the highway, and the area became more natural, and more quiet, a forest. Via some small and winding roads we stopped at a large concrete ruin on top of a hill…
(tekstfragment uit de performance Mnemonics)

We waren aangekomen bij Panorâmico Monsanto, een locatie op een heuvel in het bos ten noorden van de stad. Tijdens de rit voerden we een gesprek waarbij feit en fictie steeds meer door elkaar gingen lopen. Persoonlijke herinneringen en associaties vormden een slingerende maar doorlopende lijn, in zekere zin vergelijkbaar met de route die we reden. De dag erna vond dezelfde rit plaats die, soms bij toeval en soms opzettelijk, in detail tal van verschillen kende. We ontdekten dat niet die feitelijke herhalingen op zichzelf, maar juist de toegevoegde inconsequenties de indruk van de echte herinnering versterkte, een daardoor een realistisch gevoel van herkenning konden creëren. Deze oefening leidde ons naar het onderwerp van de constructie en deconstructie van persoonlijke herinneringen. Hoe kunnen herinneringen leiden tot een reis en hoe kan een reis tot herinneringen leiden? De menselijke geest als een vloeiend veranderend veld van ontmoetingen.

We went into the building, ascended the stairs and then we found ourselves standing in front of the city of Lisbon. Overwhelming.

I did realise that we were at that moment not part of that city, we were standing in front of it, looking at it from the outside. We discovered which buildings were where and, because of the vastness and scale, we could perceive it almost as a three dimensional map of itself. Maps and reality are so close in our google-trained thinking. (…)

I remembered myself sitting in the back seat of a Volkswagen Beetle, together with my parents and brother and sisters on our way to Italy for summer holidays. It must have been in 1963. I can not actually remember the experience of looking outside through the windsows, I only remember the image of me, sitting there in the back seat. 
Many of my young years memories are based on the photos and 8mm films my parents made. These images took over. The film of me sitting there must have been shot from the front chair, on which my mother was sitting. 
So my memory changed Point of View. I changed from the Subject into the Direct-object. 
The characters switched. My memory is now how my mother must have seen me. Me from the outside.
(tekstfragment uit de performance Mnemonics) 

Mnemonics vond plaats in de galerie van Hangar op 28 juni en vormde de afsluiting van mijn verblijf in Lissabon.

Een dag later vloog ik terug naar Nederland.