Jij ziet wat ik niet lees (en omgekeerd)

‘The Return’ duidt meteen waar het om gaat. In 1995 exposeerde de in Antwerpen wonende en werkende kunstenaar Luc Tuymans (°1958) al een keer in Museum De Pont. Hij stond toen nog aan het begin van zijn carrière en kreeg door de uitnodiging van Hendrik Driessen, directeur van Museum De Pont, de kans om voor het eerst in Nederland te exposeren. Bijna dertig jaar later gaat Driessen met pensioen. Voor zijn laatste tentoonstelling wil hij opnieuw een tentoonstelling met Tuymans maken. Intussen beleeft Tuymans het hoogtepunt uit zijn carrière. Nog tot 6 januari loopt zijn eerste solotentoonstelling in Italië. ‘La Pelle’ is te zien in Palazzo Grassi terwijl de Biënnale van Venetië plaatsvindt. Daardoor bereikt Tuymans nu wellicht meer bezoekers dan ooit tevoren. ‘La Pelle’ is zijn honderdvijftigste tentoonstelling en ze toont met 87 werken een boeiende staalkaart van zijn schilderijen. In De Pont hangen slechts half zo veel werken, maar de doordachte selectie hoeft niet onder te doen en belicht interessante aspecten uit zijn oeuvre.

In een rij kamertjes toont Tuymans chronologisch enkele vroege schilderijen. ‘Hands’ (1975), het oudste werk, is een klassiek geposeerd portret dat focust op de handen en waar het gezicht is weggewerkt. Zijn kleurgebruik was hier al somber. Eén werk toonde hij ook in 1995. Het gaat om ‘Antichambre’ (1985), het eerste schilderij dat hij maakte nadat hij zich een aantal jaren met film bezighield. Film heeft de basis gelegd voor zijn manier van kijken. Voor zijn schilderijen vertrekt hij van foto’s of filmstills die hij bewerkt en uitsnijdt tot een sterk beeld. Beelden kadreren, inzoomen op veelzeggende details of de kern van het gebeuren buiten het beeld laten afspelen, typeren zijn werk.

Tuymans staat bekend om zijn reeksen waarin macht, geweld en trauma’s centraal staan. Op het eerste zicht zien deze schilderijen er onschuldig uit, hoewel de kleur en sfeer al een tipje van de sluier oplichten. Dat is het geval bij ‘Mr Sagawa’ (2013), een man die met een zelfzekere grimas op een trap staat. Deze Japanse doctoraatsstudent lokte in de jaren zeventig in Parijs een Nederlandse studente naar zijn appartement, doodde haar, sneed haar in stukken en trachtte haar deels op te eten. Toen hij de overgebleven ledematen wilde dumpen, werd hij gevat door de politie. Hij zat een tijd in een psychiatrische instelling, maar loopt nu vrij rond. Op een ander doek schildert Tuymans een slanke jongeman in een wit uniform, badend in het zonlicht. ‘Mwana Kitoko’ (2000) toont de 24-jarige Koning Boudewijn bij zijn eerste officiële bezoek aan Belgisch Congo. Het schilderij behoort tot een reeks over het bedenkelijke koloniale verleden van België. Wat is daar juist gebeurd en wat herinneren we ons daar nog van? Tuymans schildert het staatsieportret zonder voeten, wat de machtspositie van de koning bevraagt. De bedrieglijkheid van het beeld is een rode draad doorheen zijn werk. Achter een banale voorstelling schuilen vaak gruweldaden.

Naast zijn beginwerk toont ‘The Return’ zoals gewoonlijk geen chronologisch overzicht, maar werken uit diverse reeksen. Hij ziet een tentoonstelling als een plaats waar we als toeschouwer verbanden kunnen leggen tussen werken zodat ze nieuwe betekenissen oproepen. Zo krijgen we in één ruimte te maken met vervreemding. Daar staren een reeks portretten ons met harde, donkere ogen aan. Het voelt luguber aan en dat is het ook. ‘Anonymous’ (2018) is geschilderd naar gezichtsreconstructies van anonieme, onbekende mensen die dood zijn teruggevonden. Via de portretten hoopt de politie alsnog hun identiteit te achterhalen. ‘Three Percent’ (2017) is nog een geschilderd portret en daar trekt vooral de verbeten trek rond de vrouw haar mond en haar verbijsterde uitdrukking de aandacht. Dit beeld haalt Tuymans uit de Braziliaanse Netflixserie ‘3%’ en hij verklaart dat de vrouw net te weten komt dat ze vergiftigd is. Hij houdt van het feit dat het allemaal geconstrueerde portretten zijn. “Dat onderstreept mijn positie die ik als kunstenaar inneem en behoort tot de kern van mijn werk. Ik heb een extreem wantrouwen tegenover alles, zeker tegenover beelden.”

In deze tentoonstelling hangen ook werken die niet tot een reeks behoren. ‘Farmacy’ (2003) is daar een voorbeeld van. We zien de schaduw van een apothekerskruis op de straatstenen. Het schilderen van licht staat ook centraal in ‘Green Light’ (2016), waar een fotoflits een belangrijke rol speelt en in ‘Speech’ (2010) waar licht in de vorm van een stofnevel een personage knap in de schijnwerpers zet. Tuymans toont hiermee dat hij ook aandacht heeft voor eenvoud en verwondering. Daarnaast schildert hij ook onduidelijke, nietszeggende beelden, zoals ‘Illegitimate VI’ (1997) of ‘Spiegel 1’(1992), wat een vlek op een spiegel blijkt te zijn. De titel van een eerder schilderij met een abstracte vorm leert ons dan weer dat het om een drumstel gaat. “Stilte is belangrijk in mijn werk. Een goed schilderij mag niet aan geluid of muziek doen denken.”

Verder schildert hij ook leegte. We zien een testbeeld van een televisietoestel of een lichtvlek van een diaprojector waarin geen dia zit op een kale muur. Ook hier brengt hij geen grote verhalen, maar huldigt hij banaliteit en afwezigheid van betekenis. In het drieluik ‘Doha’ (2016) gaat het ook om leegte. We zien verlaten museumzalen waarin lege draagramen verwijzen naar recent weggehaalde schilderijen. Tuymans is erg begaan met de opstelling van zijn werk. “Ik hang zelden een schilderij in het midden van een muur. Schilderijen zijn mobiel, dus ze moeten hun plek vinden.” De Pont is een prachtige hal met een strakke architectuur en veel licht waar de aangebrachte wanden voor een boeiende opdeling zorgen. Daar komen de schilderijen uitstekend tot hun recht.

Al sinds het begin van carrière heeft Tuymans een unieke stijl, maar we zien een duidelijke evolutie in zijn techniek. Hij vertrekt van een figuratief en herkenbaar beeld, wat hij reduceert tot de essentie. De verf brengt hij zuinig aan met vele korte, naast elkaar gezette penseelstreken. De drager schemert door, waardoor het beeld van dichtbij uiteenvalt, maar vanop afstand een krachtige indruk nalaat. Hij schildert zachte lijnen, contouren en kleurvlakken met weinig contrast in vale tonen. Op het eerste gezicht bestaan zijn schilderijen uit grijswaarden, maar subtiel schemeren ook andere tinten door. Hij schildert nooit met zwart omdat hij die kleur te plat vindt, maar mengt op basis van verschillende kleuren donkere tinten. Zijn schilderijen construeren herinneringen, vandaar dat zijn beelden er gedateerd uit zien. Het zijn schimmige of verschoten taferelen in onnatuurlijk licht, vaak met een doods of groezelig karakter. De manier waarop hij de verf aanbrengt, is fris en scherp. Hij werkt een doek dan ook in één dag af omdat hij er niet aan wil doorwerken. Hij streeft naar uitgepuurde beelden waar alle overtolligheden zijn uitgehaald, maar hij voegt ook cruciale aspecten toe. We zien hoe hij bijvoorbeeld bij ‘Mr Sagawa’ het bovenste driehoekje van het doek donker schildert of hoe in de onderste hoeken ‘Mayhem’ de illusie wekt dat het schilderij gekreukt is. “Ik maak stoorzenders voor de kijker. Het zijn zaken die de aandacht vragen en dwingen om anders naar het werk te kijken.”

Tuymans toont geen muurteksten of titels, enkel een begeleidend boekje geeft uitleg bij het werk. “Je mag het publiek niet onderschatten”, zegt hij. “De mensen moeten het werk leren ontdekken. De ervaring van het kijken naar het beeld is belangrijk.”

Zelf kan hij het niet laten om over zijn werk te praten. Bij ieder schilderij vertelt hij graag waarover het gaat. “Mijn schilderijen zijn stil terwijl ik luidruchtig ben. Het verhaal is voor mij een intrinsiek onderdeel van mijn werk. Ik hou niet van mystiek. Dus ik verklaar, verhelder en leg uit.” Tuymans wil graag dat we zijn gedachten en intenties in het werk lezen. Als bezoeker verdiepen we ons dus toch best in het begeleidende boekje. Naast de uitleg bij het werk is de titel voor Tuymans ook belangrijk om betekenis te geven. “Ze bieden houvast, maar dragen ook bij aan de beelden.”

Bij zijn schilderijen moeten we vaak weten naar wat we kijken om de wreedheid ervan te kunnen ervaren. Eens we het verhaal aan het beeld koppelen, zet Tuymans ons aan het denken. De herinneringen aan of het medeleven met een gebeurtenis overheersen op onze aandacht voor het geschilderde beeld. Mensen houden ook van een verklaring bij het werk, zeker als die sensationeel is. Zelfstandig een schilderij interpreteren vraagt een veel grotere inspanning dan het lezen of beluisteren van een gruwelverhaal. We kijken niet langer naar zijn schilderijen, het verhaal neemt over. In ‘The Return’ toont Tuymans ook onbestemde beelden. We hebben het raden naar wat we zien, tenzij we de titel en/of uitleg lezen. Dat doen we want we verwachten bij Tuymans dat het ons helpt om het werk beter te begrijpen. Daar staat in woorden wat we zien, zoals in ‘Spiegel I’ of ‘Slide’, zonder dat er een gebeurtenis aan verbonden is. Toch vergeten we opnieuw om goed te kijken. Het gevaar bij zijn werk is dat de kracht van het woord en de interpretatie ons lui maakt. Ik begrijp het werk dus ik heb het gezien? Niet dus. Vergeet daarom niet te genieten van de charmes van het schilderkundige beeld want zonder woorden, spreekt het beeld. Sommige zaken benoemen we beter niet, die voelen we veeleer aan.

‘The return’ is tot 17 november te zien in De Pont, Wilhelminapark 1 in Tilburg. Open di – zo van 11 – 17u. Elke donderdag open tot 20.00 uur met gratis entree vanaf 17u.

Het interviewboek ‘Tuymans volgens Tuymans’ van Danny Ilegems is recent uitgegeven bij Lebowski en te koop aan het onthaal.