Zwanikkenfabriek: Een mechanisch lustoord voor alle zintuigen
Een oude vliegtuigingenieur, een balletdanseres en een Portugese ezel met heimwee. Zij vormden de basis voor het laboratorium van Christiaan Zwanikken in de elektriciteitsfabriek. Geïntrigeerd door de teaser, ging ik op vrijdagavond mee in de rondleiding die Christiaan gaf in de Zwanikken fabriek, een laboratorium voor alle zintuigen waarin verschillende hybrides de bezoeker in een nieuwe realiteit zuigen.
In zijn ‘kantoor’, een kas die vooral bedoeld was om hem warm te houden in de koude wintermaanden, vertelde hij over zijn jeugd, zijn werk en fascinaties. “Mijn opa was vliegtuigingenieur en wij maakten samen dingen, en ik was gefascineerd door de elektronica, de schakeltjes. Een totaal mysterie. Mijn moeder was balletdanser aan het nationale ballet in Amsterdam. Ik ben gebaard in de balletstudio en ik was altijd omringd door dansers. Die combinatie van beweging en techniek is altijd bij me gebleven.”
Toen Christiaan 12 was, verhuisde het gezin naar Zuid Portugal. Van de stedelijke omgeving naar het platteland, in the middle of nowhere. Als een ‘zoethoudertje’, beloofden de ouders een ezeltje voor hem en zijn broer. Maar op de plek waar zij gingen wonen, was al een ezel waar de 2 broers voor gingen zorgen. En dat was geen gemakkelijke klus.
“Elke dag liep die ezel weg – bleek dat hij naar de buurman ging – want de buurman had ook een ezel en die ezels waren gewend om met hun baasjes naar de kroeg te gaan. Die ezels, ook toen die baasjes al waren overleden, zochten elkaar op, liepen ze 3 kilometer naar de kroeg, wachten daar een paar uur en liepen zij weer naar huis.”
Het gaf mij de gelegenheid om de natuur mee te maken, te dromen. De natuur vond ik toen saai, er zat geen humor in. Toen begin ik allerlei dingen te bedenken. Wat nou als je een kudde vreemde schapen voorbij zag komen? Of dat je zwarte gaten kon maken, zoals Woody Woodpecker, waar dieren in verdwenen? Dingen die zich verstoppen in de natuur, maar er wel deel vanuit maken. De geluiden, ideeën, geuren en kleuren van die dagelijkse tochtjes heb ik meegenomen toen ik naar de kunstacademie ging en beeldhouwer werd.
Op de kunstacademie (Gerrit Rietveld en de Rijksacademie) ging Christiaan hybride vormen maken. Waar hij naar op zoek was, en is, is iets bovenzintuiglijks. En als je iets bovenzintuiglijks wil maken, moet je eerst alle zintuigen aanspreken; zien, horen, proeven, ruiken en voelen. Hybride vormen van technologie en het dierlijke, de natuur. Of een hybride vorm van ideeën, ideeën die ogenschijnlijk niet bij elkaar passen maar die je toch samenvoegt.
Hybride vormen kwamen ook voor in verschillende culturen en tijden, kwam hij achter. “Zoals bij de Egyptenaren of in de middeleeuwen, voorbeelden van half mens en dier of zelfs half mens en plant. Waarom is dat zo? Waarom kent en maakt elke cultuur hybrides?”
Wat Christiaan opviel was dat er vooral tijdens technologische ontwikkelingen veel hybrides in een bepaalde cultuur werden gemaakt. Toen de eerste, echte landbouw begon in Egypte, kwamen er veel hybrides. Bij de boekdrukkunst, hadden de eerste boeken omlijstingen met allemaal vreemde tekeningetjes van hybrides; draakjes, humoristische afbeeldingen van half dier half mens. Nu zie je hetzelfde, als je kijkt naar videogames en avatars, kun je ook weer je eigen hybride samenstellen.
Naarmate de technologie vorderde is het dier totaal verdwenen uit de technologie, het moet eigenlijk weer terugkomen in de technologie om ons opnieuw te verbinden met de dieren om ons heen, en de realiteit om ons heen. En dat we alle zintuigen nodig hebben om te observeren en die connectie opnieuw aan te gaan. Met die overtuiging maakte Christiaan zijn meest recente werken.
Op de eerste verdieping staat werk dat gaat over de plantenwereld en geuren. Het 500 jaar oude, Ansalusische waterrad staat, letterlijk en figuurlijk centraal en verbindt de begane grond met de eerste verdieping. Hij restaureerde het waterrad, dat in zijn werkplek in Portugal staat, en deed er, met een archeoloog en antropoloog, ruim 15 jaar onderzoek naar.
“Dit rad is een stalen aanpassing van een veel ouder, Berbers systeem dat waarschijnlijk van hout was en waar alles met de hand gedaan moest worden gedaan. Dit stalen rad was al gemechaniseerd en werd in beweging gezet door een soort slaafdier, de ezel, die het rad in beweging moest krijgen. Het was superzwaar werk, en vaak werd er een doek over de kop van ezel gedaan zodat het dier niet zou beseffen wat het aan het doen was.”
Het waterrad was een ingewikkeld irrigatiesysteem, met gootjes, kanaaltjes en waterstroompjes. Dat kon toch niet alleen voor de landbouw bedoeld zijn?
En, na jaren onderzoek, bleek Christiaan gelijk te hebben. Het rad stamt uit een tijd, vlak na de IJstijd, toen het enkel in Zuid-Europa goed was om te leven. Berbers trokken uit Zuid-Marokko met boten naar Zuid-Europa om dat land bewoonbaar te maken. Zij namen hun irrigatiesystemen mee en ze namen hun tuinen mee, zogenaamde Agdals, wat in het Berbers ingesloten weiland betekent.
Om die ervaring te bewerkstelligen werden alle zintuigen beroerd. Ingewikkelde systemen met geluiden werden gebouwd, bomen en speciale kruiden werden geplant, die door verschillende windrichtingen in nieuwe combinaties geurden.
“Ik ben er vorig jaar pas achter gekomen hoe ongelooflijk geraffineerd dat geweest moet zijn. Het was niet zozeer functioneel, maar meer een mogelijkheid voor de mens om een connectie te maken met de natuur. De natuur die via alle zintuigen beleefd kon worden.”
Op de eerste verdieping heeft Christiaan een nieuwe agdal gemaakt, een mechanische tuin voor alle zintuigen. Je ruikt Rozemarijn, je voelt het water, je ziet het ingewikkelde irrigatiesysteem dat allerlei kruiden van licht en water voorziet. Vreemde apparaten sproeien gecontroleerd allerlei geuren door de steeds donker wordende elektriciteitsfabriek. Je hoort getik. Is het geknars van steentjes? Getik van regendruppels?
Christiaan zette de technologie naar zijn hand om de vrije natuur in alle zintuigen te laten ervaren. Ik beland op de rug van de Portugese ezel waar Christiaan als kind op droomde, de natuur zijn zintuigen liet beroeren en waar zijn fantasie vrij spel had. De mechanische ezel draagt me naar het konijnenhol waar ik, als een 21e eeuwse Alice in Wonderland, niet uit wil ontwaken.
De Zwanikkenfabriek is open van 24 februari tot 30 april 2017. Van elke vrijdag tot en met zondag (vrij & zat: 14:00 – 21:00, zon: 14:00 -18:00). Op vrijdag en zaterdag om 19:00 wordt er een rondleiding door de tentoonstelling gegeven door Christiaan Zwanikken.