Escamp Inside Out: Hoezo toevoegde waarde?

In de Haagse wijk Escamp startte Zuid57 op 13 september van dit jaar Escamp Inside Out. Binnen het project hebben 4 group actions – Zuid57, Koor Opera Carmen, basisschool IKC Bamboe en De Krullevaar – plaats gevonden, zijn 1000 foto’s geschoten en 700 posters geplakt. Je kunt spreken van een succesvol participatieproject.

Maar wat is participatie eigenlijk? Hebben de participanten ook daadwerkelijk geparticipeerd en heeft wat is het nut? Of fungeert participatie als ‘trending topic verhikel’ om meer subsidie binnen te kunnen harken?

Tijdens het publieke gesprek dat op woensdag 29 oktober werd gehouden, onderzochten architecte Berit Piepgras en zakelijk leider Jennefer Verbeek van Platform57 het spanningsveld van participatieve kunst en haar waarde voor de openbare ruimte. Liesbeth Huybrechts, auteur van van Participation is Risky (klik hier voor 25min lezing van de auteur over het boek) en Juliette Santegoeds, bestuurskundige en hoofdredacteur van Community Lover’s Guide The Hague, waren uitgenodigd om mee te denken over dit vraagstuk naar aanleiding van het naar Escamp gehaalde, wereldwijde project Inside Out van de Franse beeldend kunstenaar JR (Making of Escamp Inside Out klik hier).

Schets Escamp Inside Out. Foto Studio Johan Nieuwenhuize.

Berit Piepgras, architecte en gespreksleidster van dit publieke gesprek, vond dat een participatieproces geslaagd is wanneer er mensen worden betrokken bij kunst en het project een esthetische waarde heeft. Naast de esthetische en ruimtelijke waarde van het project speelt ook een andere, ongedefinieerde waarde een belangrijke rol. Tijdens het plakken van de posters merkte ze aan de vragen en directe reacties van nietsvermoedende voorbijgangers dat dit project impact heeft op de wijk, en dat deze moeilijk onder woorden valt te brengen.Voor haar was dit project een duidelijke eye-opener: zij ervoer Escamp, voor dit project, als een gesloten wijk. Daarom stelde zij de volgende vragen aan de gasten: waarom zou je een participatief kunstproject in de openbare ruimte organiseren? Welke waarde heeft een dergelijk project voor die openbare ruimte? Welke waarde heeft het als kunstwerk en voor de deelnemers of bezoekers?

Liesbeth Huybrechts gaat in haar boek Participation is Risky dieper in op dit soort vraagstukken. Er zijn 3 belangrijke ingrediënten die een participatie recept kunnen maken. Allereerst moeten de klassieke machtsverhoudingen door elkaar geschud worden, een reshuffle-ing, de bewoners van Escamp werden uit een black box gehaald en zijn zichtbaar gemaakt; zelfs letterlijk in de vorm van een portret.Ten tweede is er ook een cultureel aspect: er verandert iets in de perceptie van de ruimte en hoe mensen zich tot deze ruimte verhouden. En tot slot is er een technisch aspect, namelijk hoe een proces wordt vormgegeven en met welke objecten.

Huybrechts benadrukt dat dit zeker geen succesingrediënten zijn. Voor daadwerkelijke participatie probeer je een proces te democratiseren, iedereen doet zijn zegje, en je weet niet waar het eindigt. In haar ervaring is dit gegeven van onzekerheid juist een kwaliteit dat omarmd moet worden. Omarm die onzekerheid; daar kunnen veel kansen uit vloeien die je op voorhand niet had kunnen bedenken, maar probeer dat maar eens te verkopen aan een subsidieverstrekker die graag wil weten waar het geld naartoe gaat…

Indiase kamer van Hotel Transvaal. Project uit 2008 in Den Haag.

Juliette Santegoeds onderstreept het betoog van Huybrechts en haalt ook Hotel Transvaal, een project uit 2008, en onlangs afgelopen I’M BINCK Festival aan als geslaagde participatieprojecten waarin kunstenaars, ondernemers en buurtbewoners de handen ineen slaan. Huybrechts voegt toe dat een sociaal proces niet alleen uit mensen bestaat, maar ook betrekking heeft op ruimte en objecten. “Door de mensen te koppelen aan de ruimte, krijgt de ruimte ook een gezicht en kan de ruimte gaan meespelen als persoon of invloed uitoefenen op haar bewoners”. Je kunt bijvoorbeeld stoelen rangschikken op bepaalde manieren zodat je de toon van een gesprek kunt beïnvloeden. Een duidelijk voorbeeld is het Britse Lagerhuis waar de partijen tegenover elkaar staan versus de Tweede Kamer waar de oppositiepartijen naast elkaar staan; het poldermodel als ruimtelijk model.

Maar hoe zit het nu met de deelnemers? Santegoeds zegt dat het gevaar bestaat dat de geportretteerden van Escamp Inside Out ondergesneeuwd kunnen raken in het overleg van Platform57, subsidieverstrekkers en ondernemers. Zij staan dan wel op de foto maar nemen ze nog deel aan het proces of gaat het ‘over de hoofden heen’? Door het houden van verschillende group actions binnen het Inside Out project is het door Santegoeds geschetste gevaar ondervangen. Zo gingen de leerlingen van basisschool de Krullevaar nadenken over trots en identiteit onder leiding van educatief medewerker Simone Noordermeer. Deze group action was ook bedoeld om het project voor kinderen meer body te geven zodat zij zich, hoe jong ook, onderdeel voelen van het kunstwerk en het gevoel krijgen ertoe te doen in de totstandkoming ervan. Het project wordt vormgegeven door de deelnemers en bepaald door de context.

Escamp Inside Out / Project Basisschool Krullevaar. Bron: Studio Johan Nieuwenhuize

Maar waarom moet er ineens zo geparticipeerd worden? Is het mode? Nee, antwoordt, Huybrechts. Sinds de jaren 70 proberen kunstenaars het proces achter het product bloot te leggen. Bovendien is de maatschappij veranderd, minder hiërarchisch en complexer. Vandaag de dag kun je moeilijk nog alleen werken. En waarom zou je ook willen werken in een ivoren toren? Santegoeds voegt toe dat er (weer) een meer heftige discussie wordt gevoerd over de rol van de kunstenaar in de wereld. Autonoom vs participatie in de samenleving. Bovendien zal de crisis hebben bijgedragen aan de noodzaak om samen te werken.

Zoals een participatieproces een eindproduct moet hebben, zo vatten de gasten, het publiek en de gespreksleiders de avond samen in een conclusie. Het proces heeft een eindproduct, met esthetische waarde. Onzekerheid moet je omarmen; het is risicovol, maar vruchtbaar. En hoe je dit uitlegt aan investeerders is een uitdaging. Participatie is een veelkoppig monster waar eigen redenen en motivatie van de initiator een belangrijke rol spelen. Antwoorden op de vragen hoe je een tijdelijk project verankert zodat het op de lange termijn waarde heeft en hoe de waardes die je samen hebt gecreerd ook blijven, zijn (nog) niet te beantwoorden.

Is de Escamp bewoner nu uit zijn black box gehaald? Heeft de wijk een gezicht? De tijd zal het leren, de naweeën zijn moeilijk in te schatten en de waarde van binnenstebuiten keren van de wijk zal zich nog moeten bewijzen. Een bewoonster heeft zich tijdens het publieke gesprek ontworsteld uit de anonimiteit; haar foto ontbrak in het stadsbeeld en op de website was deze niet te vinden. De artistiek leider van Platform57 zocht tijdens het gesprek nog naarstig naar haar foto et voila: de participant ziet letterlijk hoe haar deelname vorm heeft gekregen. Ze straalt en terecht. Participation is risky maar oh zo leuk!

Escamp Inside Out is van 13 september tot en met 23 november te zien in de wijk Escamp. Tevens worden korte video’s van Lidewij Kalfsterman in Zuid 57 doorlopend getoond tot 29 november. In deze video’s wordt het menselijk gedrag in de publieke ruimte op humoristische wijze blootgelegd. De mens als diersoort in de betonnen jungle. Een aanrader! 

Lidewij Kalfsterman / Kijk een mens! Tot 29 november in Zuid57 te zien.