Het Kunstenaarsinitiatief

De benedenzaal van Club Solo is helemaal leeg. Vorige week was ik hier nog voor de solo van Michèle Matyn, die in dezelfde ruimte met haar twee zoontjes een visuele speeltuin had gecreëerd rond een Y-vormige glijbaan. WhY? was de kernvraag en de titel van haar expositie. Deze vraag klinkt nog na in de ruimte want op deze tweede Club Solo avond over ‘het kunstenaarsinitiatief’ ontbreekt de aloude oervraag niet.

Door een zeer diverse groep kunstenaarsinitiatieven uit te nodigen bevraagt Club Solo (opgericht in 2014 – daarvoor Lokaal 01) haar eigen positie en denkt ze na over haar toekomst. Ondertussen is er een nieuwe glazen entree geïnstalleerd dat het Bredase kunstenaarsinitiatief steeds meer het aanzien geeft van een presentatie-instelling.

Moderator Philippine Hoegen bereidt de gasten en het publiek voor op drie hoofdvragen: 1. Voor wie? – 2. Hoe? – 3. Waarom? 

Welke strategieën volgen initiatieven als het gaat om hun voortbestaan? Hoe gaan ze om met zelfwerkzaamheid en wederkerigheid? Wat doen ze met lokaliteit en precariteit? En wie maakt uiteindelijk de beslissingen?

Janne Schipper van ANNASTATE trapt af. Dit nog jonge initiatief van academieverlaters is gevestigd in de vergrijsde volksbuurt Moerwijk in Den Haag en heeft zich collectief geëngageerd door interactie met de buurtbewoners in het programma op te nemen. Vorige jaar begonnen de kunstenaars van ANNASTATE door bij zo veel mogelijk deuren aan te bellen en de buurtbewoners enthousiast uit te nodigen om te komen eten en kijken. Met wisselend succes. Eten lukt beter dan kijken. Het woord ‘kunst’ deed menig deur weer sluiten. Het aanvankelijke enthousiasme is ook enigszins getemperd nadat in vervolggesprekken bleek dat de gemeente en de woningbouwvereniging (als partners in het project) andere verwachtingen en wensen hadden dan ANNASTATE zelf. Daar waar de kunstenaars vanuit hun eigen interesse en praktijk de relatie met de buurt verkennen, hopen bestuurders dat het kunstenaarsinitiatief een buurthuisfunctie gaat vervullen. Als kunstenaarsinitiatief blijk je onderdeel te zijn van veel grotere beleidsideeën, bijvoorbeeld om de sociale cohesie in de buurt te verbeteren.

Rib, gevestigd in het Rotterdamse Charlois, heeft volgens de oprichter Maziar Afrassiabi een hele andere verhouding met de buurt. Voor Afrassiabi levert de buurt materiaal dat hij kan gebruiken voor de projecten bij Rib. In plaats van buurtbewoners naar zijn ruimte te lokken, streeft hij een meer reële relatie met buurtbewoners na. Hij maakt gebruik van hun faciliteiten door bijvoorbeeld het naburige café te gebruiken in plaats van een eigen bar, en zichzelf op die manier te tonen als onderdeel van de samenleving. Als buren. Afrassiabi definieert de buurt vooral als een mentale ruimte en rekent ook de ‘buren’ op Instagram of Facebook daartoe.

Bart Stuart van W139 heeft de relatie met de buurt drastisch zien veranderen. W139 bestaat inmiddels 40 jaar en de Amsterdamse Warmoesstraat heeft een transformatie doorgemaakt van afbraakbuurt naar AAA-lokatie. W139 is zelf meegegroeid door een precaire kraaksituatie om te zetten naar volledig eigendom en ‘baas in eigen huis’. De oorspronkelijke krakers, hoeren en kleine criminelen hebben als buren plaats gemaakt voor projectontwikkelaars, toeristen en grote criminelen. W139 functioneert als ideële vrijplek voor kunstenaars in een conservatieve buurt waarin alles draait om geld verdienen. Het is niet altijd even gemakkelijk om in deze perverse omgeving tot kunst te komen.

De jonge Brabantse initiatieven Atlas en YAFF lijken het territoriumgevecht te ontwijken door een nomadisch bestaan te verkiezen boven het veroveren van een plek in de wereld. Laura Schippers van Atlas Initiatief vertelt hoe zij vanuit haar eigen behoefte als kunstenaar een boot kocht en daarmee haar eigen vrijheid wil bevaren. Op dit moment maakt ze gebruik van het Bredase cultuurgebied ‘Haveneiland’ waar de oude Poolse viskotter wordt omgebouwd tot zelfvoorzienend schip. Tussen de verbouwing door vinden kleine kunstenaarsprojecten plaats die op het schip worden getoond. Het is de bedoeling dat Atlas in 2022 het ruime sop kiest en als residencyplek gaat fungeren voor andere kunstenaars die haar interesse voor reizen en de zee delen.

Eef Schoolmeesters en Renée van Oploo van YAFF dragen zo min mogelijk fysieke ballast met zich mee. Hun initiatief gaat uit van het idee dat kunstenaars de wereld een dienst kunnen verlenen en dat deze dus ook kan worden vermarkt. Na projecten in Rotterdam en Boxtel (waar een van de kunstenaars woont) is YAFF nu druk doende met een project in Bergen op Zoom. Onder het mom van workshops of andere werkvormen proberen de initiatiefnemers ruimte te creëren voor kunstprojecten. De ‘buurt’ zijn dan de partijen waarmee zij samenwerken en de mensen die daarbinnen opereren. Belangrijk is wel om de autonomie van de kunstenaar te bewaken en niet mee te gaan in de behoeften van de zakelijke partners. De kunstenaars doen dit door de workshop te hanteren als ‘conflictmodel’, maar het is moeilijk om dat idee te concretiseren aan de hand van voorbeelden. Het is een nieuwe methodiek en de tijd zal leren of het werkt voor de betrokken kunstenaars.

Bart Stuart stelt dat de aankoop van het pand de enige reden is waarom W139 nog bestaat. Anders hadden ze allang plaats moeten maken voor vijandige kapitaalkrachtige mogendheden die middels Nutellawinkels en fastfoodhoreca de binnenstad hebben overgenomen. De meeste kunstenaarsinitiatieven in Amsterdam hebben de benen moeten nemen en zijn door de voortschrijdende gentrificatie verbannen naar de periferie van de stad. Maziar Afrassiabi (Rib) brengt daar tegenin dat het gevaar niet alleen van buiten komt. Kunstenaarsinitiatieven kunnen ook elkaars vijand zijn. Voor Laura Schippers (Atlas) is het des te meer reden om zoveel mogelijk zelfredzaam te zijn. Want hoe verschillend deze vijf initiatieven ook zijn, onafhankelijkheid blijft het ideaal. Kunstenaars moeten vrijuit kunnen werken om betekenisvol te zijn.

De vraag blijft hoe je autonomie kunt meten of borgen. Subsidieregelingen stellen allerlei voorwaarden waaraan niet alle kunstenaarsinitiatieven willen voldoen. En hetzelfde geldt voor overheden en vastgoedeigenaren. YAFF streeft beloning voor de arbeid van kunstenaars na door ondernemerschap. Maar ook dat heeft een prijs. W139 wil zoveel mogelijk subsidiegelden aan exposities besteden en geeft ook de artistieke verantwoordelijkheid door aan de exposerende (veelal jonge) kunstenaars. Ook als dat tot conflict leidt met subsidieverstrekkers die steeds hogere (of bureaucratische) eisen stellen aan de organisatie. Toch bepleit Stuart dat kunstenaars niet moeten vluchten in schijnautonomie en hun plek moeten bevechten door publiek geld op te eisen. De kunstwereld bestaat niet. Kunstenaarsinitiatieven zijn onderdeel van de reële wereld. We betalen tenslotte allemaal belasting en we bepalen samen waaraan dat moet worden besteed. Ondanks het getemperde enthousiasme bij ANNASTATE heeft Janne Schipper geen spijt van het avontuur dat de kunstenaars zijn aangegaan. Het kunstenaarsinitiatief wil problemen niet ontwijken maar er midden in staan. Het is tenslotte ook een leerproces. Confrontaties horen daarbij.

Doordat de aanwezige kunstenaarsinitiatieven zulke verschillende methodieken hanteren is het moeilijk om gezamenlijke onderwerpen of doelen te vinden. De dialoog binnen de initiatieven is makkelijker dan tussen de kunstenaarsinitiatieven. Bovendien is de avond zoals altijd te kort om door te pakken. Aan de waaromvraag komen we dan ook niet meer echt toe. De vraag wordt wel gesteld door de moderator, maar Maziar Afrassiabi (Rib) vraagt zich af waarom kunstenaarsinitiatieven altijd hun bestaan moeten verdedigen. Het zijn vragen die aan musea of instituten nooit worden gesteld. Hun bestaan is blijkbaar vanzelfsprekend.

Zelf mis ik nog enige gedachtewisseling over de unieke positie van kunstenaarsinitiatieven binnen de bestaande infrastructuur. In mijn beleving kenmerkt het kunstenaarsinitiatief zich door een doe-mentaliteit. Het is tenslotte een podium dat kunstenaars voor zichzelf en elkaar creëren om direct dingen te kunnen doen en tonen. Zonder tussenkomst of goedkeuring van curatoren, managers, beleidsprogramma’s of verantwoording vooraf. Maar het verschil tussen kunstenaarsinitiatieven en presentatie-instellingen (die vaak ook door of met kunstenaars worden gerund) komt niet aan de orde.

Maar de discussie moet al weer worden afgerond. Met een reclameblokje voor het Mondriaan Fonds door regiomakelaar Rebecca Nelemans en een kunstenaarsinterruptie van Salvis Slavisens (student St. Joost) die zijn zelfvervaardigde zwaarden rond laat gaan, vliegt de avond voorbij. Gelukkig blijven er opvallend veel bezoekers tot laat in de avond voor de napraat.

Het echte gesprek begint altijd direct na afloop van het plenaire programma. Maar dat blijft onder ons.